“Azərbaycan BU GÜN VƏ SABAH”.- 2007.- № 3.- S.53-56.

AZƏRBAYCAN ƏNƏNƏLƏR GÜZGÜSÜNDƏ

Ertegin Salamzadə
Sənətşünaslıq doktoru

Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti haqda, demək olar ki, hər bir kitab «Bura qədim ənənələr ölkəsidir» cümləsi ilə başlanır. Məhz belə ənənələr – cəm halda gedir. Bu, vacib dəqiqlikdir, çünki ənənələr çoxdur, Ənənə isə -  tək. Ənənələrin çoxluğu tək funksional deyil – etnik, mədəni, bədii və s şəkildədir. Onların ümumi xüsusiyyəti insan fəaliyyətinin bu və ya digər sahəsindəki sosial təcrübənin qorunub saxlanması və translyasiyasıdır. Tipoloji planda da ənənələr çoxdur. Ehkam müxtəlifliyi, mərasim formaları,  dini ənənələri də misal çəkmək olar.

Həqiqətən, Azərbaycan, demək olar ki, bütün dünyəvi dinlərin (tək islam, xristianlıq, yəhudi dinləri, zərdüştlük, büdpərəstlik, tengerlik) görüş yeridir. Bizim cəmiyyətdə türk, fars, ərəb dili kimi müxtəlif mədəni kodlar mövcuddur. Demək olar ki, hər bir azərbaycanlı üçün bilinqvizm təbii vəziyyətdir. Hələ bu yaxınlarda bir çoxları doğma dildən başqa rus, indiki dövrdə isə ingilis dilinə yiyələnmişdir.

Milli xüsusiyyətləri qorumaq şərti ilə xarici mədəniyyətlərin təsiri qarşısında maksimal açıqlığa yol verilir. Belə şəraitdə mentaliteti nə bərkidir? Axı mentalitet  ənənəvi şüurdur və o, bir neçə ənənələrin qarışması nəticəsində bütöv qala bilməz. Lakin qala bilib. Bunu incəsənətimizin nüfuzlu tədqiqatçılarından biri Nəsir Rzayevin tədqiqatlarının nəticəsi təsdiq edir. Alim müəyyən etdi ki, eramızdan əvvəl V-III əsrlərə aid tədbiqi-bədii incəsənətin bəzi forma və motivləri Azərbaycan incəsənətinidə XIX – XX əsrin əvvəlinə qədər  ənənəvi olaraq qorunub saxlanılır. Tədqiqatçının yekun nəticəsi belə səslənir: «Azərbaycanın incəsənət tarixinin prinsiplərindən biri ənənəvilikdir. Buna sübut qədim Azərbaycan abidələridir». Sanki, burada hər şeyi türk ənənəçiliyi baxımından izah edirik: məlumdur ki, türk etnik deyil, hər şeydən əvvəl, mənəvi kateqoriyadır. Başqa sözlə desək, türk ənənəsi – təkallahlılıqdır, Tanrıya, bəzi mənbələrə görə Azərbaycanın ayrı-ayrı ərazilərində XIX yüzilliyə gədər gəlib çıxan Tenqriyə inamdır.

Ancaq gəlin tələsməyək. Hamı bilir ki, hələ 1920-ci illərdə azərbaycanlıları «Bakı tatarları» adlandırırdılar. Türk mənşəli olan Rusiya tədqqatçısı Murad Adjının fikirlərinə görə tatarlar – sadəcə İslamı qəbul edən türklərdir. Eyni zamanda, hələ XVII əsrdə Avropa xəritələrinin çoxunda muasir Rusiyanın  Ural dağlarının arxasında böyük ərazi «Tartariya» adlanırdı. Qədim Yunan mifologiyasında isə Tartar – «kosmosun ən dərinliyində olan fəzadır…Tartarda torpaq və dəniz, başlanğıc və sonun kökləri yerləşir…Möhtəşəm Tartar üçurumundan hətta allahlar qorxur. Tartara Zevsə məğlub olan titanlar atılıb» («Dünya xarqlarının mifləri», 1992). Belə ki, bu toponim təkcə Çingizxan ordusu ilə deyil, hətta Atillanın ordusu ilə də bağlıdır. Tatarlara olan ehtiramlı vahiməni IV-V və XIII yüzilliklərdə Avropaya olan hücumlarla izah etmək olar.

Bəs necə olub ki, «tatarlar» etnonimi yaranıb və nə anlamına gəlir? Svedenborq deyirdi ki, itmiş Söz, Parole Delassee, «Tartariya müdriklərində» axtarmaq lazımdır. Ancaq ilk öncə çin kitabsevərlərinin şahidliyinə müraciət edək. Çin tarixi salnamələrdə qədim türklər Ta-ta-er adı altında gedir. Bu, bir şeyi izah edə bilər: çinlillər qədim türkləri əvsanəvi Tuata xalqı ilə, arktik Şimaldan olan növbəti mühacirlərlə eyniləşdirirdilər. Beləliklə, Tuata-er türkləri – Tuata xalqı və yaxud Tuata ariləridir. Həmin çin salnamələri türklərin xarici görünüşünü birmənalı qiymətləndirirdilər: «onlar ümumiyyətlə, ucaboy, kürən saç, alyanaqlı, mavi gözlü idilər…». Yəni heç də monqol deyillər.

Azərobaycan və Skandinaviya xalqları arasındakı ümumiliyi sübut edən Norvec səyyahı və tədqiqatçısı Tur Xeyerdalın fikrini nəzərə alsaq, heç də təəcüblənmərik. Kelt (İrland) mifologiysında Tuatşa de Dannan – sirli Şimal adalarından gələn əsas allahlar qrupudur. Onlar ucaboy, sarışın, mavigözlü idilər. Qədim Azərbaycanda –  tenqrianlıq, Şimal ənənəsini davam etdirən türk təkallahlılığına etiqat edən Qafqaz Albaniyası xalqı da öz antropologiyasına görə belə idi. Azərbaycanlıların xarici görünüşündə olan sonrakı dəyişikliklər farslaşma və ərəbləşmənin nəticəsidir. Bu günlər də aramızda türk antropologiyasına uyğun kürənsaçlı və mavigözlü insanlara rast cəlmək olar.

Keltlər və türklərin tarixi həyatları arasında ümumilik var. Tuata de Dannan «göylərdən qovulublar». Buna bənzər türklər tarixi salnamələrdən qovulub və qıpçaq, bütpərəst elan ediliblər. Burada xoşagəlməyən rol qədim yunanların əjdadlarına məxsusdur. Hər halda Uzaq Şimalda  baş verənləri əks etdirən Titanomaxiya süjetləri buna sübutdur: « qədim və yeni totem strukturlarının toqquşması nəticəsində onlardan biri Cənuba köçmüş və hadisələrin özü üçün əlverişli versiyasını nəsillərə qoymuşdur» (V.Demin, 2004).  Təfərruata varmadan tale ilahiləri «Toona və Aqriya» qiqantlarının (kaqanlarının) məhvini xatırlayaq. Çox guman ki, qiqantların adlarının birləşməsi nəticəsində Toonaqriya, yəni Tenqri alınmasına az adam fikir verib. Bu hal adətən bir dinin başqa bir dinlə dəyişməsi nəticəsində baş verir: əvvəlki dinə tabu (günah) qoyulur və ona aid hər bir şey qadağalanır və məhv edilir.

Şimal səmasının üzərini həqiqi və məcazi mənada buludlar örtür. Müəyyən əsaslara görə onun məhvinin səbəbi tək təbii kataklizmalar deyil. Şimallılar əbədi cavanlıq eliksirinin sirrinə malikdirlər.Onun resepti ilanın qanı və zəhərini qarışdırıb məhlulu müəyyən temperaturda bir camda saxlamaqdır. (skeptiklərin nəzərinə çatdırım ki, proteinlərlə zəngin olan ilan zəhəri insanın immun sisteminin möhkəmlənməsinə kömək edir, buna da onun farmokoloji tətbiqi əsaslanır). Cam və onda olan cavanlıq eliksiri Müqəddəs Qraal haqqında əvsanənin yaranmasına əsasdır.

Müxtəlif xalqlar mifologiyasının təhlili göstərir ki, yunan Herakl, şumer Qilqameş, oğuz (azərbaycanlı) Qorqud, mesoamerikan Kukulkan, kelt Kuxulin və s. əfsanəvi qəhramanların sücaətləri məhz əbədi həyatın sirri – müqəddəs Qraalı əldə etmək naminədir. Maraqlısı burasındadır ki, onların axtarışları müvəffəgiyyətlidir, çünki onlar hamısı metafizik formada əbədiləşir yəni ilahiləşirlər. İlana qalib gələn müqəddəs Georgi də müqəddəslər sırasındadır. Onun rəmzi üzərində bərabər künclü xaç olan ağ bayraqdır. Bu rənglər minilliklər boyu ilan və ilan zəhərinin pozitiv (qırmızı) və neqativ (ağ) təsirini bildirir.

Lakin müqəddəs Qraal üzərində cəmlənmiş ənənəvi mənalar kompleksi tibbi tematika ilə məhdudlaşmır. Onunla fəlsəfi daş, hakimiyyət, dövlətin əldə edilməsi də bağlıdır. Ancaq ən əsası Qraal həyat – ölüm – dirilik dövrü ilə assosiasiya edilir və bu səbəbdən təqvim  zaman, illik dövrə aid edilir. İbtidai təqvim, ənənəyə görə Şimal gütbdə yaranıb. Onun vizual surəti dairədə bərabərkünclü xaçdır. Xaçın dairə ilə kəsişdiyi nöqtələr ilin dörd müqəddəs hadisəsini qeyd edir: qış və yay gündönümü, bahar və payız bərabərliyi. «İlk noqtə ilkin ənənəylə razılıqda olan qış gündönümüdür; bərabərlikdə ilin əvvəli faktı ikinci ənənə ilə əlaqə deməkdir» (Əbd – əl –Vaxd Yəhya, 2004). Türk ənənəsində Yeni il qış gündönümündə, 25 dekabr Tenqrinin ad günü qeyd edilir. Buradan bu ənənə xristianlığa da keçib. Dairədə bərabərgüşəli xaç isə Qafqaz Albaniyasının əsasını goyan albanların tamqası idi.

Müqəddəs Qraal surətlərindən biri Qundestrupdan olan kelt qazanıdır (eramızın I əsri, Kopenhagen, Milli muzey) onun üzərində Taranis adlı ilahinin rəsmi ilə (Turan eponimi və Tenqri teonimi ilə həmahəng) ilanın, qurdun və başqa heyvanların əhatəsində. Maraqlıdır ki, bütün türk ordularında, Çingizxanın birləşmələrində döyüşlərə böyük qazan götürmək adət idi. Onun itkisi hərbi bayrağın itkisindən ağır cəzalandırılırdı. Giperboreya (Şimal) və Qraal surəti, əbədi həyat rəmzi olan eliksir mövzusu XII əsr dahi Azərbaycan şairi Nizamiyə də məlum idi.

Giperboreya (Şimal) tələfindən sonra ulu arktik vətənə qarşı ikinci dərəcəli xarakter daşıyan yeni dini mərkəzlər yarandı. Onların arasında Şimali Atlantikada olan dini mərkəz, tolteklərin Mesoamerikan sivilizaisyası və əlbəttə, Altay – türk ənənə mərkəzini qeyd etmək olar. Qədim yunanlar şübhəsiz ki, atlant ənənəsinin varisləridir. Əlbəttə, «Giperboreya» sözü yunan mənşəlidir və hərfi mənası «şimal küləyinin -Boreyanın arxasında yerləşən diyar» deməkdir. Lakin bəşəriyyətin gütb beşiyinin qədim adı – Tuledir (Tula, Fula), çox guman ki, monqol sözü «tuva» - insanlar, ingilis sözü «folk» - xalq buradan yaranıb. Məhz yunanlar dəniz, atlantik, Avropa və daha geniş desək, Qərb sivilizasiyasının arxetipinin bünövrəsini qoydular – Odissey və arqonaftları xatırlayaq. Türklər tam əks quru qitə arxetipini təsdiq edirdilər.

Ümumiyyətlə, Böyük Səhra –  təmiz və ideal quraqlıqdır. Burada A.Duqin haqlı olaraq Çingizxanın quru missiyasını və «türklərin kontinental əhəmiyyətini» qeyd edirdi (A.Duqin, 1993). Giperboreya –Tule əhalisinin adı sonrakı nəsil tərəfindən bütün Avroasiyaya yayılmışdır: Fransada Tulondan tutmuş Moskva kənarı Tuladan, Azərbaycanın Qəbələ rayonunun Tola kəndinə və Altaydan Şərqə tərəf olan Tole çayına qədər. Moldaviya ərazisində Tülüküy kəndinin adında da rast gəlmək olar. Burada, dilləri Azərbaycan dilinə yaxın olan qaqauzlar yaşayır. Müasir Türkiyə ərazisindəki Anatoliya toponiminin yaranması da düşündürücüdür.  Bu tək Avroasiyada yayılmayıb. Mesoamerikan toltek hindularının paytaxt şəhəri Tulan olub. Şəhər adları şəxsi ada çevrilmişdir. Belə ki, Çingizxanın dördüncü oğlunun adı Tuluy idi. Bu adın kökünü Atillanın adında da görmək olar. Bu yaxınlarda aydın oldu ki,  Azərbaycan paytaxtının erkən adlarına aid olan təxminən on toponimin arasında – Atli-Baquan kimi toponim də rast gəlmişdir.

İndi isə maraqlı momenti nəzərdən keçirək. «Dədə Qorqud» eposunda deyilir ki, Qazan xanın tamqası…Tulu quş idi. Tulu, demək olar ki, bütün mədəniyyətlərdə əbədilik rəmzi olan tovuz quşudur. Belə bir əfsanə də var ki, Hermes yüzgözlü Arqusu məğlub edən zaman Hera onu tovuz quşu çildində canlandıraraq quyruğuna qöz yerləşdirdi. Çox guman ki, tovuz quşunun gözü hər şeyi görən Günəş və əbədi kosmik dövrləri təmsil edir.

Tovuz quşu üç gözəl xüsusiyyətə malikdir: o, cəsarətlə ilana hücum edir və özünə zərər gətirmədən  onu öldürür; tovuz quşu şaxtadan qorxmur; «tovuz quşunun əti, əgər sağlam olarkən öldürülübsə – qoxumur…sadəcə quruyur, bərkiyir, daşlaşır, lakin çürümür…o pozulmur» (V.Poxlyobkin, 2006). İranda belə bir inanc var idi: tovuz quşu ilanları, onların tüpürcəyindən quyruğunun üzərinə əlvan «göz» yaratmaq üçün məhv edir. Belə çıxır ki, ulu qütb vətəni olan Tula ilə toxunduğumuz motivlər tovuz quşu sürətində cəmlənib.

Hər şeydən əvvəl, şaxtaya dayanıqlıq uzaq Şimalın reallığına aiddir. Sonra isə  kosmik dövrlərə və deməli ibtidai təqvimə aid olan quyruq rəmzi. Tovuz quşunun əbədiliyi onun müqəddəs Qraala əlaqəsinə sübuttdur, tüpürcəyin istifadəsi isə əbədi həyat rəmzi olan eliksir təsirinin göstəricisidir. Beləliklə, müasir azərbaycanlıların əcdadları oğuz-türkləri Tula quşu şəklində olan tamqa ilə  Hiperboreya Ənənəsinə aid olan bütün məna kompleksinin varisləridir.

Tamamilə yanan və sonra yenidən canlanan əfsanəvi Feniks quşu real tovuz quşu – Tulu quşun  əksidir. Misir Feniksinin semiotik dublikatı İran Senmurv, slavyan Semerql və Azərbaycanın Simurqudur. İndi isə diqqət edək ki, tovuz quşu Hermes tərəfindən məğlub edilmiş Arqusun ölüsündən yaranıb. Hermes Trismeqist, yəni «üç kərə böyük» ləğəbi ilə axirət dünyasına bələdçi, müdrikliyin əsasını qoyub və Qərb ənənəsində sirli biliklərə - hermetizm  adı verib. Onun atributu kadusey – iki ilanla sarınmış əsa idi. Ehtimal ki, bu ölüm və Hermes tərəfindən tovuz quşuna çevrilmə süjetidir. Lakin bir fakt da maraqlıdır: Hermes tərs oxunuşda… Simurqdur. Xatırladaq ki, Simurq surəti müstəgil Azərbaycanın Dövlət gerbinin qəbulu zamanı səkkiz güşəli ulduzdan sonra nəzərdə tutulan ikinci nişan (simvolika) idi. Beləliklə, təsadüf deyil ki, ölkəmizin müasir mədəniyyətində Ənənə özünü göstərdi.