«Azərbaycan: Bu gün və sabah».-2008.-№4(11).-С.22-27.

Qloballaşma prosesi və Аzərbaycanda əxlaqi-etik problemlər

Şəhla Musayeva

Müasir dövrü artıq bütün sahələri əhatə edən qloballaşma dövrü kimi səciyyələndirirlər. Qloballaşmanın tam əhatəli və ədalətli xarakter kəsb etməsinin yalnız özünəməxsusluğunu qoruyub saxlayan bəşəriyyətə ümumi mənsubluğa əsaslanan ümumi gələcəyin genişmiqyaslı və qəti səylərlə formalaşması vasitəsilə mümkünlüyünü qeyd edirlər.

Qloballaşma prosesi müasir dünyada filosoflar, siyasətçilər arasında müxtəlif rəylər doğurmuşdur. Buna görə də, müasir sosial-siyasi, fəlsəfi-etik ədəbiyyatda və ictimai həyatda qloballaşma və antiqloballaşma tərəfdarları meydana gəlmişlər. Qloballaşma tərəfdarları bu prosesə dünya miqyasında siyasi, iqtisadi, sosio-mədəni həyatın ümumi inteqrasiyasının dərinləşməsi kimi baxdıqları halda antiqloballaşma tərəfdarları qloballaşmanı milli-mənəvi dəyərlər, milli özünəməxsusluq üçün ciddi təhlükə kimi qiymətləndirirlər. H.Holm və G.Corensenə görə, qloballaşma sərhədlər üzərindən iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni əlaqələrin intensivləşməsidir (1, s.1). «Qloballaşma» terminini ilk dəfə 1983-cü ildə Roland Robertson işlətmişdir. Robertson qloballaşmanı mədəniyyət və insan şüuru sahələrinə aid edirdi (2).

Postsovet məkanında, o cümlədən Azərbaycanda da qloballaşma ideyası reallaşmaqdadır. Azərbaycan filosofu Ramiz Mehdiyev Qərbdə meydana gələn qloballaşmanın postsovet məkanına təsirinin bir neçə səbəbini göstərir: «Birincisi, Qərb dünyası 70-80-ci illərin ağır sınaqlarından çıxaraq dünya iqtisadiyyatında öz liderlik rolunu təsdiq etdi. İkincisi, informasiya-kommunikasiya inqilabı planetimizin bütün guşələrini bir-birilə əlaqələndirməyə imkan yaratdı. Üçüncüsü, kommunizmin iflası liberal dəyərlərin dünya miqyasında irəliləməsinə təkan verdi. Dördüncüsü, dünya ölkələri arasında kütləvi mədəni mübadilə ciddi əhəmiyyət kəsb etdi». Qloballaşmanın əleyhdarları qloballaşmaya mənfi bir proses kimi Qərbin iqtisadi və mədəni maraqlarının bütün dünya üzərində üstünlüyü kimi qiymətləndirirlər.

Qloballaşma şəraitində milli-mənəvi dəyərlər, həqiqətən, böyük təhlükələrlə üzləşir və milli-fəlsəfi fikrə istinad etmədən, milli ideologiyanın formalaşmasını təmin etmədən və milli-sosial özünüqoruma şüuru formalaşdırmadan bu təhlükədən xilas olmaq çox çətindir (3, s.269). Qloballaşma əleyhdarları «qlobal təhlükədən» danışırlar. Qloballaşmaya müxtəlif yanaşmalar mövcuddur:

1. Qlobal iqtisadi yüksəliş dövrü. Dünyada yeni yaranmış dövr. Qərbin bir çox görkəmli alim və siyasətçiləri R.Darendorf, F.Nuşeler, O.Zafonşen, B.Klinşen, B.Qeyms nikbinliklə iddia edirlər ki, qloballaşma iqtisadi inkişafla yanaşı cəmiyyətin bütün sahələrinə müsbət təsir edir. Onlar qloballaşmanın bəşəriyyətin əvvəllər edə bilmədiyi və arzuladığı imkanlar yarat¬dığını qeyd edirlər.

2. Qlobal multikulturoloji cəmiyyət dövrü. Qloballaşma mədəniyyətlərarası və siyasi münasibətlərdə xüsusi keyfiyyəti özündə əks etdirir. Qlo¬bal¬laşma min illərlə bərqərar olmuş mədəni sərhədləri silir, identikliyi dağıdır. Bu yanaşmaya görə, qloballaşma dünyada münaqişələrin artması deməkdir.

3. Qloballaşma sosiumun transformasiyası sistemi kimi. Bu yanaşma nöqteyi-nəzərindən qloballaşma dövlət suverenliyi və milli-mədəni inteqrasiya prinsiplərinə əsaslanan ənənəvi sosial-siyasi qaydaların dağılmasıdır.

4. Qloballaşma mədəniyyət və ənənələrin dağılması kimi. Bu nöqteyi-nəzərin tərəfdarları qloballaşmanın qəti əleyhdarlarıdır. Beləliklə, qloballaşma anlayışında vətəndaş-hüquqi vəziyyətin universallığı haqqında təsəvvürlər öz əksini tapmışdır.

XX əsrdə dövlətlər arasında çoxtərəfli əməkdaşlıq həm qlobal tənzimləyici təşkilatların, həm də dövlətlərin maraqlarını həyata keçirmək cəhdlərini əks etdirir. Müstəqilliklərini saxlamaq üçün dövlətlər daxili maraqlarını təmin etməlidirlər. Milli və transmilli maraqlar arasında əlaqələrə danışıqlar və ümumi maraqlar axtarışı daxildir. Lakin fərdi maraqlar və ümumi maraqlar arasında münaqişə baş verir. Burada qarşılıqlı asılılıq əsas amil kimi çıxış edir. Xarici maraqlar dövlətin yardımından, dövlət təsisatçıları isə kənar vasitələrdən asılıdır.

Qloballaşmanın mənəviyyata mümkün mənfi təsir imkanlarını aradan qaldırmaq yolları belə qruplaşdırılır:

1. Mümkün mənfi nəticələri qabaqcadan nəzərə almaq.

2. İnformatlaşdırma və texnikalaşmanın zəruri mənfi nəticələrini başqa vasitələrlə (din, əxlaq, incəsənət və s.) kompensasiya etmək.

3. Mənəvi tərbiyənin yeni, müasir intensiv metodlarını hazırlamaq və onun kütləviliyini artırmaq (3, s.274).

Qloballaşma şəraitində insanın mənəvi tərəqqisində təkcə milli maraqların deyil, ümumbəşəri maraqların da nəzərə alınması ilə bağlı yeni keyfiyyətli cəhətlər meydana çıxır. Qloballaşma şəraitində insanla təbiətin qarşılıqlı təsirində elə ziddiyyətlər ortaya çıxır ki, onların həlli ümumbəşəri mənəvi məsuliyyətlə cilovlanan ciddi münasibət tələb edir. Əxlaq bir daha insan - insan münasibətləri çərçivəsindən kənara çıxır, insanla təbiət arasındakı münasibətin qlobal miqyas alması qarşıya yeni əxlaqi problemlər qoyur. Müasir dövrdə qloballaşma əleyhdarları ABŞ-ın yeritdiyi mənəvi qloballaşma siyasətini «şeytanın hakimiyyətinin bərpası» kimi qəbul edirlər. Qloballaşma mənəviyyatına qarşı ənənəvi, milli etikanın yeni növlərini - biznes etikası, ekoloji etikanı özündə birləşdirən əxlaq fəlsəfəsini qoyurlar.

Müasir dövrün etikasının bir çox istiqamətləri mövcuddur. Bunlara qlobal etikanı, ədalət və insan haqları etikası (liberal etika) və bioetikanı (məsuliyyət etikasını) aid edirlər. Qlobal etikanın nümayəndələri K.Ö.Apel, Q.Kyunt, Y.Habermas və başqaları özlərinin müxtəlif variantlarında dünyada müxtəlif eyniliyin mövcudluğu ideyasını irəli sürərək göstərirlər ki, mütləq əxlaq həmişə özünü xüsusi əxlaqi motiv və davranış kimi təzahür etdirir. Mütləq etikaya görə, dünyadakı sülh və insandakı sülh bir-birindən qarşılıqlı asılıdır və mütləq dəyər əxlaqi imperativdir. Mütləq etika digər fayda və ağılla bağlı olan xüsusi əxlaqi motivlərlə yanaşı durmur. Mütləq əxlaq fövqəlmotiv rolunda çıxış edir. Müasir şəraitdə dünyanın yaşayıb qalması üçün bütün eyniləşmənin bir bəşər birliyində birləşməsi zəruridir. Bu zaman mütləq əxlaq kimi hamı üçün fövqəlmotiv irəli sürülür. Etiraf etmək lazımdır ki, mütləqin mövcudluğunda xristian və müsəlman əxlaqı da iştirak edir (4, s.136-117). Müsəlman əxlaqı da, xristian əxlaqı da vahid deyil. Xristian əxlaqı Qərbin şüuruna nəzarət etmir. Dini mütləqdə də, dünyəvi mütləqdə də zəiflik problemi özünü göstərir. Bu zəifliyin əlamətlərini İ.Məmmədzadə düzgün izah edir. O, mütləq əxlaqın Allahdan (c.c.) və yalnız ağıldan gəlmədiyini göstərir. Azərbaycan alimi qlobal etikanın ölkəmizdə utopik göründüyünü də düzgün izah edir: «Bunun səbəbi odur ki, mütləq etika və ya qlobal etika Qafqazda regionun vahid taleyini anlamaqdan irəli gəlməlidir. Qlobal etika Azərbaycanda o zaman meydana gələ bilər ki, biz Qafqazda başqa xalqların da yaşadığını və onlarla əməkdaşlığın zəruriliyini dərk edə bilək. Buna görə də, qlobal etika çoxpilləli olmalı, o, mütləq dəyərlərdən bu və ya digər region və mədəniyyətin konkret həyatına, mədəniyyətlərin müxtəlifliyinə həqiqi loyallıq (hörmət) kəsb edərək daxil olmalı, dünyada real həyatın faktına çevrilməlidir» (5, s.138).

Bəzi tədqiqatçılar isə mütləq dəyərlərə, qlobal etikaya xüsusi, milli şəxsiyyət üzərində qloballaşmanın diktəsi kimi baxır. Belə düşünürlər ki, qlobal etika xüsusinin, millinin sərhədlərinin aradan qaldırılması, birləşməsi, onların qlobal çərçivədə saxlanmasına doğru gedir. Qlobal etikanın əsas dəyərlərinin formalaşmasında İ.Məmmədzadə 1948-ci ildə qəbul edilmiş «İnsan haqlarının ən ümumi Bəyannaməsi»nin və 1993-cü ildə qəbul edilmiş «Qlobal etika haqqında Bəyannamə»nin xüsusi rol oynadığını qeyd edir. Bu bəyannamələr qlobal etikanın əsas, insan haqlarının qrup dəyərləri və əxlaq qarşısında üstünlüyünü sübut edir. Qlobal etikanın bu ilkin prinsipi öz növbəsində aşağıdakı qaydalarla – zorakılıq mədəniyyətindən uzaqlaşma, həyata hörmət, həmrəylik mədəniyyəti və ədalətli iqtisadi qayda, dözümlülük, həqiqətpərəstlik, kişilər və qadınlar arasında bərabər hüquq və əməkdaşlıq qaydaları ilə şərtlənir. Bu prinsiplər mənəvi qüvvələrin və ümidin mənbəyi kimi zəka və reallıqdan irəli gəlir» (4, s.142).

Qloballaşmanın müsbət təsiri ilə yanaşı, onun bir çox mənfi problemlərini, beynəlxalq cinayətkarlıq, ekstremizm, millətçilik, bir çox ölkə və regionlarda sosial sistem və strukturlarda tənəzzülün yaranmasına səbəb olduğunu da göstərirlər. Strateji-sistemli rasionallığın diskursiv nəzəriyyədə kommunikativ rasio¬nal¬lığın başlanğıcına tabe olması isə qanun deyil, ancaq praktik-etik zəka üçün imperativdir. Diskursiv etika qlobal iqtisadiyyatda təşəkkül tapmış mənafeyi, meyilləri dəyişdirməyə və maraqlı ölkələri şəraiti fəal dərk etməyə, öz maraqlarını siyasi yolla qorumağa çağırır. Bu mənada Azərbaycan qlobal iqtisadi, siyasi və mədəni dəyərləri qəbul etməklə yanaşı öz maraqlarını qorumaq, milli-mənəvi dəyərlərini ümumbəşəri dəyərlərlə birləşdirmək əzmindədir.

Qloballaşma prosesində diskursiv etika, qlobal etika, bioetika və ekoloji etika birgə səylərlə etik problemləri dərk edib araşdırmalı, qloballaşmanın əxlaqi-mənəvi aspektindəki mənfi və müsbət cəhətləri obyektiv üzə çıxarmalıdır. Müasir Azərbaycanda qloballaşma şəraitində yaranan əxlaq mədəniyyəti, onun təşəkkülü, yeni vəzifələri və yanaşmaları haqqında məsələlərə yalnız Azərbaycan MEA Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunun əməkdaşları – professor Yusif Rüstəmov, fəlsəfə elmləri doktoru İ.Məmmədzadə, fəlsəfə elmləri namizədləri D.Müslümzadə, S.Allahverdova, S.Həsənova və başqalarının əsərlərində toxunulmuşdur. Qloballaşmanın etik və ya ideoloji aspektindən danışılarkən qlobalizm ideologiya kimi səciyyələnir. Qloballaşmanın etik təhlili göstərir ki, bu proses şüurların dialoqudur. Qloballıq qlobal prosesin müsbət tərəfləri ilə bağlıdır. Bazar iqtisadiyyatı və transmilli korporasiyalar ənənəvi mədəniyyəti dağıdır. Ənənəvi mədəniyyət ənənəvi şüuru inkişafa mane olan amil kimi göstərir. «Qloballaşma mədəniyyətinin informasiya kontekstinin siyasi və digər kontekstlər üzərində üstünlüyü kimi başa düşülür» (4, s.66).

Müasir dövr dünya səviyyəsində «Qlobal demokratiyaya keçid» dövrü kimi də səciyyələndirilir. Bu dövrdə baş verən qlobal yeniliklər bəşəriyyətdə mədəni şok yaradıb.

Mədəni şok prosesi üç mərhələdə davam edir:

- İnkultirasiya (doğma mədəniyyətin ənənə, adət, dəyər və normalarının qəbul edilməsi və qorunub saxlanması);

- Akkultirasiya (yad mədəniyyətin ənənələri və dəyərlərinin bir hissəli qəbulu);

- Assimilyasiya (yad mədəniyyətin tam qəbul edilməsi və doğma mədəniyyətin yad mədəniyyət tərəfindən udulması). (Dirçəliş – XXI əsr, 2003, №65, s.142).

Bu proses cəmiyyət və şəxsiyyət səviyyəsində baş verir. Qloballaşma prosesində Azərbaycan cəmiyyətində mədəni şok prosesinin müxtəlif səviyyəsini yaşayan insanlar mövcuddur. Ənənəvi mədəniyyət və şüurla yaşayanlara, Qərb mədəniyyətini bir hissəli qəbul edib ənənəvi mədəniyyətlə yaşayanlara və tam qərbləşənlərə təsadüf etmək olur. Mədəni şok zamanı bir-birilə əks ideologiyalar və dünyagörüşlər toqquşur, mübarizə aparır. Qapalı cəmiyyətdən açıq cəmiyyətə, qlobal demokratiyaya keçid zamanı yeni ideya, norma və dəyərlərin qəbulu zamanı psixoloji gərginlik, ağlasığmaz çaşqınlıq, qeyri-normal vəziyyət yaranır.

Postsovet ölkələri kimi, Azərbaycan da ikili keçid mərhələsi yaşayır: lokal və qlobal demokratiyaya keçid. Lokal keçid – müstəqilliyin əldə olunması yerli vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğuna, yeni bazar iqtisadiyyatına keçiddir. Qlobal demokratiyaya keçid isə dünya mədəniyyətinə, ümumbəşəri dəyər və normalara inteqrasiya olunmaqdır.

Postsovet adamlarını P.Ştompkan «Hoto Soveticus» adlandırırdı. Lodzu Mizalkam postsosialist ölkələrində mədəni zədənin 5 əlamətini göstərir:

- İnamsızlıq sindromu;

- Gələcəyə bədbin baxış;

- Keçmiş zamanların həsrəti (nostalgiya);

- Siyasi apatiya;

- Kollektiv yaddaşın postkommunist zədələri.

Azərbaycan cəmiyyətində qeyri-normal vəziyyət, ümumbəşəri bəla hesab olunan mənfi dəyərlər – cinayətkarlıq, insan alveri və s. bəlalar şəxsiyyətin özgələşməsi, əxlaqsızlıq, tənhalıq narkomaniya, alkoqolizm, intihar və s. şəxsiyyətin və cəmiyyətin böhranının təzahür formaları özünü göstərir.

Qloballaşma prosesində Azərbaycan cəmiyyəti Qərbin həm müsbət, həm də mənfi dəyərlərini mənimsəyir. Azərbaycanın müharibə vəziyyətində olması vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Müasir qloballaşma dövründə Azərbaycanda dəyərlərə aşağıdakı münasibətlər öz təsirini göstərir. Bir tərəfdən, sürətli qərbləşmə, digər tərəfdən, islami dəyərlərə fanatik qayıdış, üçüncü tərəfdən, milli mənəvi dəyərlər arxaikcəsinə təbliğ olunur. Əslində ümumbəşəri mənəvi dəyərlərin dərk və əxz olunmasında bu münasibətlərin sintezindən istifadə olunmalıdır. «Tənqidi radikal zəka yalnız olduqca qiymətli bəşəri dəyərlər olan məhəbbət və həyatla vəhdətdə qiymətli olur. Ümumi və əbədi dəyərlər – gözəllik, xeyirxahlıq, məhəbbət, qadın və kişinin yüksək mənəvi keyfiyyətləri və s. bütün bəşəriyyət tərəfindən eyni cür qəbul və dərk edilir.

Qloballaşma yalnız qərbləşmə deyil, mədəni-mənəvi plüralizmə gətirən prosesdir. Qlobal demokratiyaya keçid mərhələsini yaşayan Azərbaycanda dövlət və siyasi hakimiyyət cəmiyyəti nizamlamağa, elit psixologiyasını, mənəvi-əxlaqi sahədəki dəyişiklikləri tənzimləməyə çalışır. Beləliklə, bəşəriyyətin həyatında baş verən XX – XXI əsrlərin ən ciddi, ən böyük hadisəsi olan qloballaşma insanların mənəvi, fərdi həyatlarına mürəkkəb, ziddiyyətli bir proses kimi daxil olmaqdadır. Bəşəriyyət bir vəhdət kimi inteqrasiya olunur. Lakin bu inteqrasiya gedişində müsbət dəyərlər sisteminin təşəkkülü ilə yanaşı, ağrılı problemlər də aşkar olunur. Qlobal¬laşma bütün sahələrdə olduğu kimi, mənəvi həyatda da yeni keyfiyyətlər kəsb edir, bir çox mövcud əxlaqi normaları dağıdır, mənəviyyatda da öz şərtlərini diktə edir. Qloballaşma müasir cəmiyyətin aşağıdakı sahələrinə təsir edir:

- İqtisadi həyat;

- Siyasi həyat;

- Mədəni həyat;

- Ekoloji həyat;

- Mənəvi həyat.

Postsovet məkanında, o cümlədən Azərbaycanda indi təşəkkül etməkdə davam edən hüquqi dövlət, dövlət və cəmiyyətin differensiallaşması prinsipləri universal dəyərlərin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Qloballaşma zamanı yeni universal mənəvi dəyərlər sistemi və köhnə dəyərlər arasında ziddiyyətlər yaranır. Qloballaşma standartlarının tələblərinə cavab verə bilən mənəvi dəyərlər üstünlük qazanır, ümummilli, ümumbəşəri sərvətə çevrilir, cəmiyyətdə, fərdin mənəviyyatında özünə yer tutur və daha da möhkəmlənir.