“Vergi xəbərləri”.-2008.-№8.-S.38-47.

 

 

Vergi orqanları arasında vergi məsələləri ilə bağlı informasiya mübadiləsinin təşkili

 

Ülvi YUSİFOV,

Vergilər Nazirliyinin Beynəlxalq münasibətlər idarəsinin

Beynəlxalq müqavilələr şöbəsinin baş dövlət vergi müfəttişi

 

Son dövrlərdə iqtisadi fəaliyyətin dövlətlərarası ticarət və maliyyə əməliyyatlarının miqdarının artmasına gətirib çıxaran qloballaşması vergi inzibatçılığının həyata keçirilməsi sahəsində milli vergi administrasiyaları üçün böyük problemlər yaratmağa başlamışdır. Bu onunla bağlıdır ki, biznes sektorunda gedən qloballaşma prosesləri vergi administrasiyalarında analoji prosesləri xeyli qabaqlayır, belə ki, biznes sektoru üçün beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsi sahəsində demək olar ki heç bir məhdudiyyət olmadığı halda, hər bir vergi administrasiyası təbii olaraq, məxsus olduğu dövlətin qanunları və sərhədləri çərçivəsində qalmaqda davam edir.

 

Bir çox mütəxəssislər, son dövrlərdə vergi administrasiyalarının iqtisadiyyatın qlobalizasiyası və liberalizasiyası prosesləri fonunda üzləşdikləri problemlərin əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları göstərirlər:

- Vergi administrasiyaları məxsus olduğu milli hökumətin tərkib hissəsi olmaqla, onun yurisdiksiyası çərçivəsindədir;

- Beynəlxalq hüquq ənənəsinə əsasən, heç bir dövlət digər dövlətin qanunlarının tətbiq edilməsi üçün məsuliyyət daşımır;

- Hətta inkişaf etmiş dövlətlərin vergi orqanlarının texniki və analitik imkanları müasir dövrdə ticarət və maliyyə əməliyyatlarının həcmi, müxtəlifliyi və mürəkkəbliyində baş verən inkişafın templərini qabaqlayacaq və ya heç olmasa onunla ayaqlaşacaq inkişaf tempinə malik deyildir;

- Bir sıra yurisdiksiyalardakı bank sirri və digər konfidensiallıq qanun və normaları müəyyən hallar istisna olmaqla maliyyə qurumları tərəfindən bank məlumatlarının hökumət orqanlarına açılmasını qadağan edir. Bu hal "de yure bank sirri" (de jure bank secrecy) adlanır. Bu qanunlar xüsusilə beynəlxalq maliyyə mərkəzləri hesab olunan ölkələrdə və vergi cənnəti kimi qiymətləndirilən yurisdiksiyalarda ciddi xarakter daşıyır. Vergi cənnətləri vergi orqanları üçün "ikiqat problemdir". Həmin dövlətlər informasiya verilməsindən imtina edilməsindən başqa, həmçinin bank depozitləri, digər passiv investisiyalar şəklində bütün dünyadan külli miqdarda kapital cəlb edir və sonradan həmin vəsaitlər bu yurisdiksiyalarda mövcud olan konfidensiallıq müddəalarından yararlanmaqla həmin dövlətlərdən investisiyalar şəklində üçüncü dövlətlərə yönəldilir.

- Bəzi dövlətlər adi halda özlərinin xaricə ödəmələr edən maliyyə institutlarından müvafiq informasiyanı əldə etmir və ya edə bilmir, bu isə öz növbəsində həmin informasiyanın digər dövlətlərlə mübadiləsini də qeyri-mümkün edir. Bu, "de fakto bank sirri" (de facto bank secrecy) adlanır.

- Bir çox dövlətlərin qanunlarına əsasən vergi ilə bağlı məlumatların müvafiq ikitərəfli sənədlər olmadan digər dövlətlərin vergi orqanlarına ötürülməsi qadağandır.

- İnformasiya mübadiləsinin, və xüsusilə də avtomatik mübadilənin həyata keçirilməsi bir çox praktiki problemlərlə bağlıdır. Əksər vergi administrasiyalarının buna sadəcə olaraq insan resursları kifayət etmir, belə ki, bu növ mübadilə çox böyük həcmli informasiyanın mübadiləsini nəzərdə tutur.

- Müxtəlif dövlətlərin informasiya mübadiləsi ilə bağlı maraqları bəzi hallarda bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Aydındır ki, bütün dövlətlər onların rezidentləri və vətəndaşlarının digər dövlətlərdə əldə etdikləri gəlirləri haqqında dolğun informasiyaya malik olmaq arzusundadırlar. Lakin, bəzi dövlətlər, xüsusilə də maliyyə mərkəzləri adətən xarici şəxslərdən investisiyaların, xüsusilə də bank depozitlərinin cəlb edilməsində maraqlıdırlar. Həmin dövlətlər bu investisiyaları

a) həmin investisiyalardan faiz şəklində əldə olunan faiz gəlirlərini vergidən azad etməklə;

b) həmin investisiyalara münasibətdə bank sirri və konfidensiallığın digər formalarının yüksək səviyyəsini təmin etməklə cəlb edə bilərlər.

İkinci hal isə özlüyündə bu dövlətlərlə oraya investisiya qoyan şəxslərin rezident olduqları dövlətlər arasında informasiya mübadiləsini qeyri-mümkün edir.

Son dövrlərdə dünyanın əksər dövlətlərində vergi gəlirlərinin azalması, itkilər nəzərə çarpır. Bu, xüsusilə vergi ödəyiciləri tərəfindən öz gəlirlərinin bir yurisdiksiyadan digərinə (adətən yüksək vergili dövlətlərdən aşağı vergili dövlətlərə) köçürülməsi, kapitalın ölkədən axını nəticəsində baş verir. "Tax Justice Net-work" jurnalının qiymətləndirmələrinə əsasən, kapitalın ölkədən axını nəticəsində dünyada vergi gəlirlərində itki hər il 250 milyard ABŞ dollarından artıqdır.

Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, müasir dünyada demək olar ki, bütün dövlətlər vergi informasiyasının mübadiləsinə böyük əhəmiyyət verirlər. Bu dövlətlər anlayırlar ki, biznes sektorundakı sürətli, çevik inkişaf və qloballaşma nəticəsində milli büdcələrdən vergi gəlirlərinin potensial itkisinin qarşısını yalnız müxtəlif dövlətlərin vergi orqanları arasında səmərəli informasiya mübadiləsinin yüksək səviyyəsinə nail olmaqla almaq olar.

İnformasiya mübadiləsinin genişləndirilməsi sahəsində İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) tərəfindən görülən işlər böyük əhəmiyyət kəsb edir.

OECD-nin Vergi siyasəti və inzibatçılığı mərkəzi 1998-ci ildə Zərərli vergi rəqabəti: İnkişafda olan qlobal məsələ (Harmful tax competition: Emerging global issue) adlı hesabat nəşr etdirmişdir. Bu hesabatda vergi məsələlərində bank sirrinin mənfi cəhətləri təhlil edilmiş, müxtəlif dövlətlərin vergi orqanları arasında səmərəli informasiya mübadiləsinin zəruriliyi vurğulanmışdır. Bu hesabat əsasında OEcD tərəfindən vergi cənnətlərinə münasibətdə şəffaflıq və məhdud formada da olsa, informasiya mübadiləsi təmin edilməyənədək, məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsinə çağıran "Zərərli vergi praktikası (Harmful tax practice) ilə bağlı təkliflər" hazırlanmışdır.

2005-ci ildə OECD-nin ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında Konvensiya Modelinin informasiya mübadiləsi ilə bağlı 26-cı maddəsinə əhəmiyyətli dəyişikliklər edilmişdir. Bu dəyişikliklərin ən əsası dövlətlərdən informasiya mübadiləsi ilə bağlı müddəaların daxili qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş bank sirri və konfidensiallıqla bağlı müddəalar üzərində üstünlük təşkil etməsinin tələb edilməsindən ibarətdir. Yəni OECD modeli üzrə Saziş bağlandığı halda bir dövlət digər dövlətə informasiya təqdim edilməsi barədə sorğu edirsə, sorğu edilən dövlət bu informasiyanı bank sirri və konfidensiallıqla bağlı daxili qanunvericiliyin müddəalarından asılı olmayaraq təqdim etməlidir.

Təbii ki, OECD tərəfindən irəli sürülən bu təkliflər və təşkilatın sənədlərinə edilən dəyişikliklər yalnız onun üzvləri olan dövlətlər üçün öhdəlik təşkil edir, digər dövlətlər üçün məcburi deyildir.

Buna baxmayaraq, yaxın gələcəkdə OECD modelinə informasiya mübadiləsi ilə bağlı edilmiş dəyişikliklərin ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında digər model - Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan dövlətlər arasında ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında Konvensiya Modelinin informasiya mübadiləsi ilə bağlı 26-cı maddəsində də əks olunacağı gözlənilir. Lakin bu sənəd də öhdəlik deyil, tövsiyə xarakteri daşıyır.

Bu müddəaların öhdəlik təşkil etməməsi onların tətbiqinin lazımsızlığı demək deyildir. Bir çox inkişaf etmiş dövlətlər artıq digər dövlətlərlə ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında Konvensiya layihələri üzrə danışıqlar apararkən bank sirri ilə bağlı maneələrin aradan qaldırılmasını həmin dövlətlərdən tələb edirlər və bu tələblərə cavab verməyən dövlətlərlə həmin müqavilələrin bağlanmamasına üstünlük verirlər. Bu xüsusilə, Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) və Avropa İttifaqı (Aİ) dövlətləri üçün xarakterikdir. Bu dövlətlərin potensial investisiya imkanları nəzərə alınmaqla, demək olar ki, yaxın gələcəkdə bütün dünyada bank sirri ilə bağlı müddəalarla ciddi mübarizə müşahidə olunacaq və bu proses artıq başlamışdır.

Bir çox dövlətlərdə bank sirri və konfidensiallıqla bağlı qanunlar digər qeyri-vergi qanunları vasitəsilə neytrallaşdırılır. Buna misal olaraq çirkli pulların yuyulması və terrorizmin maliyyələşdirilməsi ilə mübarizə haqqında qanunları və beynəlxalq sənədləri misal göstərmək olar. Bu sənədlərdə birmənalı olaraq bank sirri təşkil edilən məlumatların zərurət olduğu təqdirdə açıqlanması və mübadiləsi tələb edilir və bu müddəalar, göstərilən sənədlərə qoşulmuş dövlətlər üçün öhdəlik təşkil edir.

Dövlətlər arasında vergi məsələləri üzrə informasiya mübadiləsi bunun üçün hüquqi əsas təşkil edən ikitərəfli və çoxtərəfli beynəlxalq müqavilələr əsasında həyata keçirilir. Bu sənədlər müxtəlif xarakterlidir. Sırf informasiya mübadiləsi, qarşılıqlı əməkdaşlıq və yardım haqqında müqavilələrdən başqa, yuxarıda deyildiyi kimi, ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında müqavilələrdə də informasiya mübadiləsi ilə bağlı müddəalar nəzərdə tutulur.

İnformasiya mübadiləsi haqqında çoxtərəfli sənədlərə Azərbaycan Respublikasının da iştirakçısı olduğu 1988-ci ildə Strasburq şəhərində imzalanmaq üçün açıq elan edilmiş OECD və Avropa Şurasının (AŞ) Vergi məsələləri üzrə qarşılıqlı inzibati yardım haqqında birgə Konvensiyasını (OECD/CoE Joint Convention for mutual administrative assistance in tax matters), Skandinaviya dövlətləri arasında ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması və informasiya mübadiləsi haqqında Sazişi (Nordic Agreement), Latın Amerikası ölkələri arasında müvafiq çoxtərəfli müqaviləni, 1999-cu ildə Minskdə imzalanmış MDB iştirakçısı olan dövlətlər arasında vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsi məsələləri üzrə əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında Sazişi və s. misal göstərmək olar.

İnformasiya mübadiləsinin üç forması fərqləndirilir. Bunlar aşağıdakılardır:

(1) sorğu əsasında informasiya mübadiləsi;

(2) spontan informasiya mübadiləsi;

(3) avtomatik informasiya mübadiləsi.

 

Sorğu əsasında informasiya mübadiləsi

 

İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında müqavilələrdə və Vergi informasiyasının mübadiləsi haqqında mübadiləsi (Tax information exchange agreements "TİEA") yalnız sorğu əsasında informasiya mübadiləsi nəzərdə tutulur. İnformasiya mübadiləsinin bu formasında bir dövlət digər dövlətə hər hansı vergi ödəyicisi və ya vergi məsələsi ilə bağlı sorğu göndərir və həmin sorğuda vergi məsələsinin məzmununu, aidiyyəti şəxslər barədə özünə məlum olan məlumatları əks etdirir. Sorğu edilən dövlət bu sorğu əsasında sorğuda xahiş edilən məlumatların toplanması üçün müvafiq tədbirlər görür və toplanmış məlumatları qarşı tərəfə təqdim edir.

 

Spontan informasiya mübadiləsi

 

Spontan informasiya mübadiləsi o deməkdir ki, bir dövlət (informasiya göndərən dövlət) özündə olan informasiyanın digər dövlət (informasiyanı qəbul edən dövlət) üçün maraq kəsb edə biləcəyini hesab edirsə, həmin informasiyanı sorğu olmadan, öz təşəbbüsü əsasında həmin digər dövlətə göndərir.

 

Avtomatik informasiya mübadiləsi

 

Avtomatik informasiya mübadiləsi informasiya mübadiləsinin ən məhsuldar və effektiv, eyni zamanda, ən mürəkkəb növüdür.

Adi halda bu növ informasiya mübadiləsi xarici şəxslərə edilən ödənişlər barədə məlumatları əhatə edir. Bu cür ödənişləri edən şəxslər müvafiq məlumatları öz dövlətlərinin vergi orqanlarına təqdim edirlər, həmin vergi orqanı isə bu informasiyanı ödənişlərin edildiyi şəxsin rezident olduğu dövlətə göndərir.

Avtomatik informasiya mübadiləsinin həyata keçirilməsi bir sıra səbəblər üzündən böyük çətinlik yaradır. Bunlar əsasən aşağıdakılardır:

a) Bu cür informasiya mübadiləsinə imkan verən hüquqi sənədlər olmalıdır. OECD Modelinin və BMT modelinin şərhlərinə əsasən ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında müqavilələr bu cür informasiya mübadiləsi üçün məhdudiyyət qoymur, lakin bunu öhdəlik formasında da şərtləndirmir. Bu müqavilələrə əsasən avtomatik informasiya mübadiləsi aparılmır.

Bu cür mübadiləyə imkan verən və hətta tələb edən ən son sənədlərdən biri Avropa İttifaqının (Aİ) yığımların vergiyə cəlb edilməsi haqqında Direktividir.

Bu direktiv üzrə informasiya mübadiləsi üzv dövlətin vətəndaşlarının xarici banklardan əldə etdiyi faizlər formasında gəlirləri öz dövlətlərinin vergi orqanlarından gizlətməsinin qarşısının alınmasına yönəlmişdir. Bu informasiya mübadiləsi zamanı gəliri əldə edən şəxs barədə məlumatlar həmin şəxsin vətəndaşı olduğu dövlətin vergi orqanlarına açıqlanır.

Göstərilən informasiya mübadiləsi bir sıra Avropa ölkələrində mövcud olan bank sirri ənənələrinə zidd olduğu üçün həmin dövlətlər indiki mərhələdə bu mübadilənin tətbiqindən imtina edərək, direktivdə nəzərdə tutulan ikinci sistem - mənbədə vergi tutulması yoluna üstünlük vermişlər.

Avstriya, Lüksemburq və Belçika özlərinin bank sirri ilə bağlı qanunlarının müddəalarını geri götürməkdən imtina edərək, yalnız mənbədə vergi tutulması ilə bağlı müddəaları qəbul etmişlər, eyni zamanda, direktivi tətbiq etməyə razılıq vermiş Avropa İttifaqının üzvü olmayan Lixtenşteyn və İsveçrə də informasiya mübadiləsindən imtina edərək, yalnız mənbədə vergitutma ilə bağlı müddəalarla razılaşmışlar. Direktiv həmçinin Andorra, Monako, Niderland Antil və Aruba adaları və Men adalarına da tətbiq edilir. Bu maliyyə mərkəzləri də mənbədə vergi tutulması yolunu seçmişdir. Bu zaman mənbədə tutulan vergi, sonradan şəxsin adı və digər şəxsi məlumatları açıqlanmadan onun vətəndaşı olduğu üzv dövlətə köçürülür, bu isə konfidensiallığın qorunmasını təmin edir. Lakin, Avstriya, Lüksemburq və Belçika yalnız 2009-cu ilədək bu sistemi tətbiq edəcək, ondan sonra isə digər dövlətlər kimi, informasiya mübadiləsi sisteminə keçəcəklər.

b) Avtomatik informasiya mübadiləsi zamanı adətən çox böyük həcmli informasiya mübadilə edilir. İnformasiyanı qəbul edən dövlət tərəfindən bu informasiyanın normal işlənməsi üçün informasiya hər bir vergi ödəyicisi, hər bir VÖEN üzrə qruplaşdırılmalıdır. Bunun üçün isə informasiyanı göndərən dövlət informasiyanı onu qəbul edən dövlətdəki VÖEN-lər üzrə ayrı-ayrılıqda əldə etməli, qruplaşdırmalı, saxlamalı və göndərməlidir. Bu o dövlətlərdə asandır ki, xarici şəxslərə ödənişlərlə bağlı hər bir vergi ödəyicisi vergi orqanlarına bəyannamə verməlidir. Bu adətən mənbədə vergitutma tətbiq edilən ölkələrdə olur. Lakin, bəyannamə təqdim edilsə belə, digər bir problem həmin bəyannamədə hər bir vergi ödəyicisinə münasibətdə, ödənişin növü, VÖEN, hər bir əməliyyat üzrə məbləğ, hansı dövlətin vətəndaşı və ya rezidenti olması və s. məlumatlar tam həcmdə və ətraflı əks etdirilməsi ilə bağlıdır. Məsələn, ödənişin məbləği və növü göstərildikdə, resipientin hansı dövlətdən olduğu isə bilinmədikdə, təbii ki, bu cür informasiya mübadiləsi mümkün deyildir.

c) İki dövlət arasında avtomatik informasiya mübadiləsinin işlək sxemi olduqda belə, yenə də problemlər qalmaqdadır. Məsələn, X dövlətinin rezidenti olan müəssisə özünün Y dövlətinə investisiyalarını Z dövlətindəki asılı müəssisə vasitəsilə edə bilər. Bu praktikada çox yayılmış haldır və adətən bu cür sxemlərdə Z dövləti vergi cənnəti kimi tanınan dövlət olur. Bu halda Y dövləti oradakı investisiyanı X dövlətindən olan investisiya kimi deyil, Z dövlətindən olan investisiya kimi görür və təbii ki, bu barədə X dövlətinə heç bir məlumat vermir. Bu cür sxemlərə qarşı avtomatik informasiya mübadiləsinin səmərəli olması üçün Y dövlətinin Z dövləti ilə (Z-dəki aralıq müəssisənin təsisçiləri barədə məlumatın əldə olunması üçün), Y dövlətinin X dövləti ilə (Z-dən əldə edilmiş və özündə olan məlumatların X dövlətinə təqdim edilməsi üçün) və X dövlətinin Z dövləti ilə (Z-dəki törəmə müəssisənin Y dövlətinə investisiya yönəltməsi faktının bildirilməsi üçün) yaxşı çalışan avtomatik informasiya mübadiləsi mexanizmi olmalıdır.

Aşağıda OECD-nin gəlir və əmlak vergilərinə görə Konvensiya modelinin 26-cı maddəsi və onunla bağlı məlumat verilir.

2005-ci ildə edilmiş son dəyişikliklərdən sonra bu maddə aşağıdakı formada əks olunmuşdur:

 

"Maddə 26 İnformasiya mübadiləsi

 

1. Razılığa gələn Dövlətlərin səlahiyyətli orqanları bu Konvensiyanın müddəalarının yerinə yetirilməsi və ya Razılığa gələn Dövlətlər və ya onların inzibati-ərazi vahidləri və ya yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən tutulan istənilən növlü və xarakterli vergilərlə bağlı daxili qanunvericiliklərin inzibatçılığı və tətbiqi üçün müvafiq hesab edilən informasiya mübadiləsi həyata keçirirlər, bir şərtlə ki, həmin qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş vergitutma bu Konvensiyaya zidd olmasın. İnformasiya mübadiləsi 1-ci və 2-ci maddələrlə məhdudlaşmır.

2. Razılığa gələn Dövlət tərəfindən 1-ci bəndə müvafiq olaraq əldə edilmiş hər hansı informasiya, həmin Dövlətin daxili qanunvericiliyi əsasında əldə edilmiş informasiyaya tətbiq edilən eyni qayda əsasında məxfi hesab edilir və yalnız 1-ci bənddə göstərilən vergilərin hesablanması və ya toplanması, məcburi alınması və ya prosessual qaydada təqib edilməsi, yaxud həmin vergilərlə bağlı şikayətlərə baxılması ilə və ya yuxarıdakılara nəzarətlə məşğul olan şəxslərə və ya orqanlara (o cümlədən, məhkəmələrə və inzibati orqanlara) açıqlanır. Bu cür şəxslər və ya orqanlar həmin informasiyadan yalnız bu cür məqsədlər üçün istifadə edirlər. Onlar bu informasiyanı açıq məhkəmə istintaqı və ya məhkəmə qərarlarında açıqlaya bilərlər.

3. Heç bir halda, 1-ci və 2-ci bəndlərin müddəaları Razılığa gələn Dövlətlərin üzərinə aşağıdakı öhdəliklərin qoyulması kimi şərh edilməməlidir:

(a) bu və ya digər Razılığa gələn Dövlətin qanunvericiliyində və inzibati təcrübəsində nəzərdə tutulmuş tədbirlərdən fərqli olan inzibati tədbirlər həyata keçirmək;

(b) bu və ya digər Razılığa gələn Dövlətin qanunvericiliyi və ya adi inzibatçılığı əsasında əldə edilməsi mümkün olmayan informasiya vermək;

(c) hər hansı ticarət, sahibkarlıq, sənaye, kommersiya və ya peşə sirrini, yaxud ticarət prosesini aca biləcək informasiya və ya açılması dövlət siyasətinə (ordre public) zidd olan informasiya vermək

4. Əgər Razılığa gələn Dövlət tərəfindən bu maddəyə müvafiq olaraq informasiya əldə edilməsi üçün sorğu verilirsə, Razılığa gələn digər Dövlət, hətta öz vergi məqsədləri üçün bu informasiyaya ehtiyacı olmadıqda belə, sorğu edilmiş informasiyanın əldə edilməsi üçün özünün informasiya əldə etmə vasitələrindən istifadə edəcək. Əvvəlki cümlədə göstərilmiş öhdəlik 3-cü bəndin məhdudiyyətlərinə tabedir, lakin, bu məhdudiyyətlər Razılığa gələn Dövlətə hər-hansı informasiyanın əldə edilməsində daxili marağının olmaması səbəbindən bu informasiyanın təqdim edilməsindən imtina etməyə imkan verən kimi təfsir edilməməlidir.

5. Heç bir halda 3-cü bəndin müddəaları Razılığa gələn Dövlətə yalnız informasiyanın bank və ya digər maliyyə institutunda, təyin edilmiş şəxs və ya agent yaxud etibar edilmiş şəxs qismində çıxış edən şəxs tərəfindən saxlanması və ya hər hansı şəxsdə mülkiyyət maraqlarına aid olması səbəbindən informasiya verməkdən imtina etməsinə imkan verən müddəalar kimi şərh edilməməlidir."

Göründüyü kimi, bu maddənin 1-ci bəndində hansı informasiyanın mübadilə edilə bilməsi imkanları qeyd olunur. Bu informasiya həm Konvensiyanın özünün, həm də onu bağlamış dövlətlərin qanunvericiliklərinin tətbiqi üçün mübadilə edilə bilər. Bu baxımdan Konvensiyada heç bir məhdudiyyət yoxdur. Yeganə şərt ondan ibarətdir ki, daxili qanunvericiliklərin müddəalarının tətbiqi məqsədilə informasiya istənildiyi halda, həmin qanunvericilik müddəaları Konvensiyaya zidd olmamalıdır. Həmçinin, mətndən göründüyü kimi, informasiya mübadiləsi yalnız Konvensiyanın tətbiq edildiyi vergilərlə məhdudlaşmır. Yəni, Konvensiyanın yalnız birbaşa vergilərə tətbiq edilməsinə baxmayaraq, bu müddəa olduğu halda Razılığa gələn Dövlətlər, məsələn, vergi ödəyicisinin əlavə dəyər vergisi ilə bağlı məlumatları da mübadilə edə bilərlər.

Bu bənddə daha bir maraqlı hal ondan ibarətdir ki, göründüyü kimi, qanunvericilik və Konvensiyanın tətbiqi üçün "müvafiq hesab edilən" informasiyanın mübadiləsi nəzərdə tutulur. Bu tətbiq zamanı bir qədər çətinlik yaradır. Belə ki, hansı informasiyanın "müvafiq hesab edilən" olmasına sorğu edən tərəf qərar verir. Bu isə informasiya mübadiləsinin sərhədlərini çox genişləndirir və bəzən sorğu edilən tərəf üçün inzibati çətinliklər yaradır. Bununla bağlı, bəzi dövlətlər ikitərəfli danışıqlar zamanı "müvafiq hesab edilən" sözlərinin "zəruri olan" sözləri ilə əvəz olunmasına üstünlük verir və bu zaman belə başa düşülür ki, göstərilən zərurət sorğuda əsaslandırılmalıdır.

Bu bəndin şərhlərində göstərilir ki, vergi cinayətləri ilə bağlı məsələlərlə əlaqədar informasiya mübadiləsi həmçinin, hüquqi yardımla bağlı sazişlərlə tənzimlənə bilər, bir şərtlə ki, bu sazişlər vergi cinayətlərinə də tətbiq edilsin.

Şərhlərdə həmçinin bu maddənin informasiya mübadiləsinin yuxarıda göstərilən hər üç növünə imkan verməsi bildirilir, lakin, son nəticədə informasiya mübadiləsinin hansı formasının tətbiq ediləcəyi, hansı formada və hansı kanallarla aparılacağı və s. məsələlərin həlli səlahiyyətli orqanların ixtiyarına verilir.

Bəzi hallarda sorğu edən tərəf, sorğu əsasın-da təqdim ediləcək informasiyanın özünə lazım olan xüsusi formada təqdim edilməsini xahiş edə bilər. Bu, xüsusilə, informasiyanın harada istifadə ediləcəyi ilə bağlıdır. Məsələn, vergi məsələsi ilə bağlı məhkəmə prosesində istifadə edilmək üçün sorğu edilən informasiya bu formada istifadəyə imkan verən şəkildə, məsələn, şahid ifadəsi formasında təqdim edilməlidir.

2-ci bənddə qarşı tərəfdən alınmış informasiyanın məxfiliyinin qorunması və açıqlanması rejimini tənzimləyir. Məxfilik rejimi informasiya alan ölkənin qanunvericiliklərin təsbit edilmiş rejimlə eynilik təşkil edir, bununla bağlı xüsusi müddəalar nəzərdə tutulmur. Bu isə o deməkdir ki, informasiyanın qeyri-münasib istifadəsi və ya buna hüququ olmayan şəxslərə açıqlanması üçün nəzərdə tutulmuş cəza tədbirləri də həmin dövlətin qanunvericiliyində olduğu kimidir. 26-cı maddə əsasında alınmış informasiya yalnız bu bənddə göstərilmiş orqanlara, yəni, vergilərin hesablanması və ya toplanması, məcburi alınması və ya prosessual qaydada təqib edilməsi, yaxud həmin vergilərlə bağlı şikayətlərə baxılması ilə və ya yuxarıdakılara nəzarətlə məşğul olan şəxslərə və ya orqanlara (o cümlədən, məhkəmələrə və inzibati orqanlara) açıqlanır. Hətta, dövlətin qanunvericiliyi informasiyaya daha geniş çıxış imkanı verdikdə belə, vergi orqanları bu informasiyanı göstərilən şəxslərdən başqa şəxslərə açıqlana bilməz. Bu şəxslər isə həmin informasiyadan yalnız 2-ci bənddə göstərilən məqsədlər üçün istifadə edirlər.

Məsələn, vergilərin düzgün hesablanmaması ilə bağlı qanunvericilikdə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulduğu halda, Konvensiyaya əsasən bu vergi cinayətlərinin istintaqı məqsədilə informasiya alına bilər, lakin, bu istintaq zamanı şəxsin digər cinayət məsələlərinə aidiyyəti aşkar edilərsə, göstərilən informasiya həmin qeyri-vergi cinayətlərinin açıqlanmasına yardım edə bilsə belə, yenə də məxfi saxlanmalıdır və qeyri-vergi cinayətlərinin istintaqı ilə məşğul olan orqanlara verilə bilməz.

Lakin, bəzi dövlətlər bir sıra hüquq mühafizə orqanlarına, xüsusilə terrorizm, çirkli pulların yuyulması və korrupsiya ilə mübarizə üzrə orqanlarına vergi orqanlarında olan, o cümlədən digər dövlətlərdən alınmış informasiyanın ötürülməsi imkanını təmin etmək üçün ikitərəfli danışıqlar zamanı
2-ci bəndin sonuna aşağıdakı mətndə əlavə edə bilərlər:

"Bu bəndin əvvəlki müddəalarından asılı olmayaraq, Razılığa gələn Dövlət tərəfindən alınan informasiyanın digər məqsədlər üçün istifadəsi mümkündürsə və informasiyanı vermiş Dövlət buna etiraz etmirsə, informasiya həmin digər məqsədlər üçün istifadə edilə bilər."

2-ci bəndin sonundan göründüyü kimi, sorğu əsasında əldə edilmiş informasiya açıq məhkəmə istintaqı və ya məhkəmə qərarlarında açıqlana bilər. Aydındır ki, bundan sonra informasiya artıq sirr deyildir. Lakin, informasiyanı sorğu əsasında almış vergi orqanları yenə də həmin məhkəmələrdə və ya qərarlarda açıqlanmış informasiyadan əlavə informasiyanı buna hüququ olmayan şəxslərə açıqlaya bilməzlər.

3-cü bənddə informasiya mübadiləsi ilə bağlı bəzi məhdudiyyətlər nəzərdə tutulur. Göründüyü kimi, sorğu edilən dövlət nəinki özünün qanunvericiliyi, hətta sorğu edən dövlətin qanunvericiliyi və təcrübəsi əsasında alınması mümkün olmayan informasiyanı da vermək öhdəliyi daşımır. Bu, qarşılıqlılıq prinsipi ilə bağlıdır. Yəni, sorğu edilən dövlət sorğu edən dövlətdə əldə edilməsi mümkün olmayan informasiya versə belə, gələcəkdə həmin dövlətdən analoji informasiya ala bilməyəcəkdir. Bu isə müqavilənin tərəfləri arasında pariteti pozar və onlardan birinin digəri ilə müqayisədə daha əlverişli şəraitdə olmasına gətirib çıxarardı.

Bundan başqa, şərhlərə əsasən informasiya haqqında sorğu yalnız o zaman verilə bilər ki, sorğu edən dövlət öz ərazisində lazımi informasiyanın əldə edilməsi üçün mümkün olan bütün vasitə və tədbirlərdən istifadə etsin. Yalnız bu tədbirlər nəticə vermədikdə digər dövlətə sorğu verilir.

Bəzi dövlətlərdə vergi ödəyicisi ilə bağlı sorğu daxil olduqda həmin vergi ödəyicisinin bu barədə məlumatlandırılmasını tələb edən qanunlar mövcuddur. İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında Konvensiyalarda Dövlətin bu hüququnu və öhdəliyini məhdudlaşdıran heç bir müddəa nəzərdə tutulmamışdır və qanun tələb edirsə, vergi ödəyicisi onun barədə məlumatların digər dövlətə göndərilməsi barədə məlumatlandırılmalıdır. Digər tərəfdən, vergi ödəyicisinin məlumatlandırılmasının araşdırmanın nəticələrinə mənfi təsir göstərə biləcəyini güman edən vergi orqanları sorğu edərkən digər dövlətdən ödəyicini məlumatlandırmamağı xahiş edə bilərlər. Lakin, sorğu edilən dövlətin bu xahişi yerinə yetirmək imkanına malik olması üçün Konvensiyada müvafiq əlavə müddəa nəzərdə tutulmalıdır.

4-cü bənd 2005-ci ildə əlavə edilmişdir və bu bəndə əsasən sorğu edilən dövlət hətta özünün sorğu edilən informasiyada marağı olmadığı halda belə qarşı tərəfin sorğusunun cavablandırılması üçün qanunvericiliyinin və inzibati təcrübəsinin imkan verdiyi bütün tədbirləri görməlidir.

5-ci bənd də 2005-ci ildə edilmiş son dəyişikliklərdəndir və əsasən bank sirri olan informasiyanın verilməsindən imtinanın qarşısının alınmasına yönəlmişdir. Bununla belə, bu bəndin şərhlərində bəzi məhdudiyyətlər də vardır. Şərhlərə əsasən belə anlaşılır ki, bu bank sirrinin və ya etibar edilmiş şəxs tərəfindən saxlanan informasiyanın mütləq verilməsi öhdəliyi kimi başa düşülməməlidir. Razılığa gələn Dövlət yenə də bu informasiyanı verməkdən imtina edə bilər. Sadəcə olaraq bu imtina şəxsin xarakteri ilə, məsələn bank və ya maliyyə institutu olması ilə izah edilməməlidir. Məsələn, əgər hər hansı bir etibar edilmiş şəxs, misal üçün ailə vəkili sorğu edilən dövlətin qanunlarına əsasən öz peşə sirrini, yəni vəkili olduğu ailənin işləri ilə bağlı məlumatları heç bir orqana açmamaq hüququna malikdirsə və ya bu ondan qanunvericiliklə tələb olunursa, həmin şəxsdən qanunvericiliyə əsasən informasiyanın alınmasının qeyri-mümkünlüyü səbəbindən sorğunun icrasından imtina edilə bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının digər dövlətlərlə bağladığı ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılmasına dair bütün müqavilələrdə informasiya mübadiləsinə dair müddəalar öz əksini tapmışdır. Bundan başqa, bir sıra ölkələrlə bağlanmış vergi məsələləri üzrə əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında sazişlər əsasında da vergi informasiyasının mübadilə edilməsi mümkündür, eyni zamanda, yuxarıda deyildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası OECD və Avropa Şurasının Vergi məsələləri üzrə qarşılıqlı inzibati yardım haqqında birgə Konvensiyası və 1999-cu ildə Minskdə imzalanmış MDB iştirakçısı olan dövlətlər arasında vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsi məsələləri üzrə əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında Sazişin iştirakçısıdır və bu çoxtərəfli sənədlər də onların iştirakçısı olan dövlətlərlə informasiya mübadiləsi üçün hüquqi əsas təşkil edirlər.

 

 

У. Юсифов

"Организация обмена информацией между налоговыми органами

по налоговым вопросам"

Резюме

 

В современных условиях глобализации и интернационализации экономической деятельности налогоплательщиков, перед национальными налоговыми администрациями особенно остро встает вопрос обладания достоверной информацией о деятельности своих налогоплательщи­ков за рубежом и результаты такой деятельности.

В статье рассматриваются необходимость и основные методы обмена налоговой информацией между налоговыми органами различных государств, особенности документов, являющихся юридической основой для такого обмена и подходы различных международных орга­низаций и стран к осуществлению такого обмена налоговой информацией.

 

U. Yusifov

"Organization of the exchange of information on tax matters between tax authorities"

Resume

 

In present circumstances of globalization and internationalization of the economic activities of taxpayers, the national tax administrations faces very sharp necessity of having certain information on activities of its taxpayers abroad and results of these activities.

In the article the necessity and various methods of exchange of information between tax author­ities, specificities of documents being juridical basis for this exchange and approaches of various international organizations and countries to this issue are discussed.