“Azərbaycan
BU GÜN VƏ SABAH”.- 2007.-
¹ 6.- S.58-65.
DAVAMLI
İNKİŞAFIN PERSPEKTİVLƏRİ VƏ EKOLOJİ
PROBLEMLƏRİN HƏLLİ
Sakit Hüseynov
Fəlsəfə
elmləri doktoru
Beynəlxalq sənədlərdə
göstərildiyi kimi, ətraf mühitin
mühafizəsi və ekoloji problemlərin həll
edilməsi davamlı inkişaf
üçün vacib amillərdən
biridir. Bu baxımdan davamlı inkişaf
respublikada ətraf mühitin
qorunması və təbii resurslardan
davamlı istifadəni tələb edir.
Belə ki, XXI əsrin gündəliyində irəli sürülən
müddəaların müəyyən hissəsi ətraf
mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan
səmərəli istifadə ilə bağlıdır.
Son illərdə ətraf mühitin
mühafizəsi və ekoloji problemlərin
həlli istiqamətində respublikamızda
müəyyən iş görülmüşdür. Bu
baxımdan Azərbaycanda davamlı inkişafı təmin
etmək məqsədilə ətraf mühitin
mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli
istifadə edilməsinin hüquqi bazası yaradılmışdır.
Rio Konfransından keçən
müddət ərzində əhalinin
sağlamlığı, ətraf mühitin mühafizəsi,
ekoloji təhlükəsizlik və təbii resurslardan
səmərəli istifadəyə dair 20-dən çox milli
qanun qəbul edilmişdir. Buna misal olaraq «Bitki mühafizəsi
haqqında» (03.12.96), «Əhalinin sağlamlığının
qorunması haqqında» (25.07.97), «Balıqçılıq
haqqında» (27.03.98), «Yerin təki haqqında» (13.02.98),
«Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında» (08.06.99),
«Heyvanlar aləmi haqqında» (08.06.99), «Ekoloji
təhlükəsizlik haqqında» (08.06.99), «Atmosfer
havasının qorunması haqqında» (03.03.2001) və s.
qanunları göstərmək olar.
Azərbaycanda
ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan
istifadə sahəsində milli səviyyədə
müəyyən təşkilatı tədbirlər həyata
keçirilmişdir:
- Yeni
müstəqil dövlətlər arasında Dünya
Bankının dəstəyi ilə ilk dəfə olaraq
Azərbaycanda ətraf mühitə təsirin
qiymətləndirilməsi hazırlanaraq həyata
keçirilmişdir;
- Ətraf
mühitə ciddi təsir göstərə bilən
karbohidrogen ehtiyatların və digər faydalı
qazıntıların istismar layihələri və yeni tikinti
layihələri 1996-cı ildən başlayaraq ekoloji ekspertizadan
keçirilməyə başlanmışdır;
- 1998-ci
ildə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət
planı hazırlanmışdır;
-
Davamlı inkişafa keçid prinsiplərinə uyğun
olaraq ətraf mühit və təbii ehtiyatların sistemli
idarə olunması istiqamətində müəyyən institusional tədbirlər
görülmüşdür. Bu tədbirlərdən ən
mühümü 2001-ci ilin may ayında yeni strukturları
əhatə edən Ekologiya və Təbii Sərvətlər
Nazirliyinin yaradılmasıdır.
Regonal səviyyədə
əməkdaşlıq. Qeyd edək ki, Azərbaycan
ekoloji problemlərin həllində regional
səviyyədə də geniş fəaliyyət
göstərir. Regional əməkdaşlıq
aspektlərindən biri Xəzər Ekoloji Proqramıdır.
Xəzər Ekoloji Proqramı (XEP)
Dünya Bankı və digər beynəlxalq maliyyə
qurumlarının dəstəyi ilə beş
Xəzəryanı ölkənin (Azərbaycan, Rusiya, İran,
Türkmənistan və Qazaxıstan) razılığı
ilə 1995-ci ildə təşkil edilmişdir. Bu proqramın
əsas məqsədi Xəzərin ekologiyasının uzun
müddət üçün idarə edilməsi və bu
sahədə davamlı inkişafın təmin edilməsidir.
Xəzər Ekoloji Proqramı çərçivəsində
1995-ci ildən indiyə kimi Azərbaycanda bir çox ekoloji layihələr
həyata keçirilmişdir.
Azərbaycanın
dövlət strukturlarının və QHT-lərin
fəal iştirak etdiyi digər regional ekoloji
təşkilatlardan biri Azərbaycan, Gürcüstan, Rusiya
və Ermənistanın daxil olduğu Cənubi Qafqaz Regional
Ekoloji Mərkəzidir. Mərkəzin yaradılmasında
əsas məqsəd Cənubi Qafqazda ekoloji
məsələlərin həllində və davamlı
inkişafın təmin edilməsində
hökumətlərarası (QHT-lərarası)
əməkdaşlığın genişləndirilməsi
və möhkəmləndirilməsindən ibarətdir.
Beynəlxalq
səviyyədə əməkdaşlıq (Qlobal ekoloji
problemlər). Ətraf mühitin
mühafizəsi sahəsində
beynəlxalq əməkdaşlığı
genişləndirmək və qlobal ekoloji problemlərin
həllində fəal iştirak etmək məqsədilə
Azərbaycan Riodan sonra bir
çox ekoloji konvensiyalara qoşulmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin
ratifikasiya etdiyi ekoloji konvensiyalar
aşağıdakılardır:
-
Ümumdünya mədəni və təbii irsinin qorunması haqqında
Konvensiya, (06.12.93)
- BMT-nin
İqlim Dəyişmələri üzrə
Çərçivə Konvensiyası Rio-de
Janeyro, 1992, (10.01.95).
- Ozon
qatının qorunması üzrə Konvensiya, Vyana, 1985 və
Ozon qatını dağıdan Monreal Protokolu, 1987, (31.05.96)
-
Səhralaşmaya qarşı mübarizə Konvensiyası,
Paris, (24.04.98)
-
Kökü kəsilmək təhlükəsi
qarşısında olan vəhşi fauna
və yabanı flora növləri ilə
beynəlxalq ticarət haqqında Konvensiya (CİTES), Vaşinqton, 1973, (03.06.1998)
-
Gəmilərdən suyun
çirkləndirilməsinin qarşısının
alınması üzrə Konvensiya, 1973, 1978,
London, (22.04.1998)
-
Sərhədlərarası konteksdə
ətraf mühitə təsirin
qiymətləndirilməsinə dair Konvensiya (Espo,
Finlandiya), (01.02.1999)
- Ətraf
mühitə dair məsələlər üzrə
qərarların qəbul edilməsində ictimaiyyətin
iştirakı və informasiyaların alınması
barədə Orxus Konvensiyası, Danimarka, 1998 (09.11.1999)
- Avropanın
vəhşi təbiəti, yabanı florası və
təbii yaşayış mühitinin
qorunması Konvensiyası, Bern, 1979, (28.10.1999)
- Bioloji
müxtəliflik üzrə Konvensiya, Rio-de-Janeyro,
1992, (14.03.2000)
-
Bitkilərin qorunması üzrə Roma
Konvensiyası, (14.03.2000)
-
Sərhəddən keçən su
axınlarının və beynəlxalq
göllərin mühafizəsi və istifadəsi (Su
Konvensiyası), Helsinki, 1992 (18.03.2000)
-
Təhlükəli tullantıların
sərhədlərarası daşınmasına
və zərərsizləşdirilməsinə
nəzarət haqqında Bazel Konvensiyası,
1989, (06.02.2001)\
- Su
quşlarının yaşama yerləri kimi
beynəlxalq əhəmiyyətli sulu –
bataqlıq yerlər haqqında Ramsar
Konvensiyası, (18.07.2001)
-
Böyük məsafələrdə havanın transsərhəd
çirkləndirilməsi haqqında Konvensiya
(09.04.2002)
Qeyd:
mötərizədə göstərilən tarix
Azərbaycanın həmin konvensiyalara qoşulması
tarixini göstərir.
Respublikamızın
beynəlxalq konvensiyalara
qoşulması ətraf mühitin
mühafizəsi və qlobal ekoloji
problemlərin həllində
Azərbaycanın iştirakına
nümunədir. Bu konvensiyaların ratifikasiya
edilməsi respublikamızın ekologiya
sahəsində beynəlxalq səviyyədə
əməkdaşlığını göstərir.
Müstəqillik qazandıqdan sonra ətraf
mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar
qəbul olunmuş qanunların hər birinin tətbiq
edilməsi barədə Respublika prezidentinin müvafiq
fərmanları verilmiş, idarəetmə orqanlarının
səlahiyyətləri və icra mexanizmi müəyyənləşdirilmişdir.
Mövcud qanunlara müvafiq olaraq bir sıra normativ
sənədlər, qaydalar və əsasnamələr
işlənilib təsdiq edilmişdir. Hazırda bu istiqamətdə
işlər davam etdirilir.
İqlim
dəyişmələri. Azərbaycan Respublikası 1992-ci
ildə BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə
Çərçivə Konvensiyasını imzalamış,
1995-ci ildə Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya etmiş,
2000-ci ildə bu konvensiyaya əlavə olan Kioto protokolunu
imzalamışdır. Konvensiyadan irəli gələn
öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün
Respublika prezidentinin sərəncamı ilə 1997-ci ildə
iqlim dəyişmələri üzrə dövlət
komissiyası yaradılmışdır. Konvensiyanın
tərəfi kimi Azərbaycan iqlim dəyişmələrinin
gözlənilən təsirinin azaldılmasına
yönəlmiş milli və regional proqramların
hazırlanması, həyata keçirilməsi və
nəşr etdirilərək ictimaiyyətə
çatdırılması kimi öhdəliklər
götürmüşdür. Konvensiyanın tələblərinə
uyğun olaraq 1998-1999-cu illərdə
"İqlim dəyişmələri üzrə birinci milli
məlumatlar" layihəsinin I mərhələsi, 2000-ci
ildə isə II mərhələsi yerinə yetirilmişdir.
Layihənin I mərhələsi
çərçivəsində respublika ərazisində
müasir iqlim dəyişmələrinin tendensiyası
müəyyən edilmiş, gözlənilən iqlim
dəyişmələrinin ssenariləri (5 ssenari)
hazırlanmış, iqlim dəyişikliklərinin neqativ
təsirləri nəticəsində baş verə
biləcək itkilərin azaldılması üçün
milli adaptasiya planı, qlobal istiləşməyə
səbəb olan parnik qazlarının
milli kadastrı, parnik qazlarının
tullantılarının azaldılmasına dair milli
fəaliyyət planı hazırlanmışdır.
Layihənin II mərhələsində Azərbaycan
Respublikasında parnik qazlarının
azaldılması üçün texnologiyalara milli
tələbat müəyyənləşdirilmiş, iqlim
üzərində sistematik müşahidələrin
hazırkı vəziyyəti və potensialı
qiymətləndirilmişdir.
Hazırda
Azərbaycan iqlim dəyişmələri üzrə
Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ
dövlətləri (12 ölkə) ilə birlikdə parnik qazlarının
inventarlaşdırılmasının keyfiyyətinin təkmilləşdirilməsi
üçün milli potensialın yaradılması
üzrə regional layihənin ilkin mərhələsində
iştirak edir. İqlim dəyişmələri üzrə
milli səviyyədə aşağıdakı strateji
vəzifələrin yerinə yetirilməsi vacibdir:
- İstilik
effekti yaradan qazların tullantılarının statistik
hesabatı, qiymətləndirilməsi, mənbələri
və toplayıcıları haqqında məlumatların
analitik-informasiya sistemlərinin yaradılması;
- Davamlı
sosial-iqtisadi inkişafın təmin edilməsi
üçün iqtisadiyyata və təbii ekosistemlərə
iqlimin təhlükəli təsirinin
qiymətləndirilməsi və müvafiq adaptasiya tədbirlərinin
işlənib hazırlanması;
- İqlim
dəyişmələrinin əhalinin
sağlamlığına təsirinin
qiymətləndirilməsi və müvafiq adaptasiya tədbirlərinin
işlənib hazırlanması;
- Günəş,
külək və bioqazdan istilik və
elektrik enerjisi alınması imkanı verən, ekoloji
cəhətdən təmiz texnologiyaların Azərbaycana
gətirilməsinin stimullaşdırılması;
- Ozondağıdıcı
maddələrdən istifadə olunmasının
tədricən aradan qaldırılmasının başa
çatdırılması.
Təbii
ehtiyatlardan səmərəli istifadə. Azərbaycan
Respublikası zəngin təbii sərvətlərə və
inkişaf etmiş sənaye sahələrinə malik olan bir
dövlət kimi geniş imkanlara malikdir. Lakin uzun
illərdən bəri yığılıb qalmış
ekoloji problemlər vaxtında öz həllini
tapmadığı üçün respublikamızın
ətraf mühiti həddindən artıq
çirkləndirilmişdir. Hazırda respublika
qarşısında həllini təcili tələb edən
bir sıra ekoloji problemlər durur. Bu problemlər
aşağıdakılardır:
- Bakı
və diqər iri şəhərlərdə
içməli suyun çatışmaması;
- Su
hövzələrinin, o cümlədən Xəzər
dənizinin məişət və sənaye sularının
tullantıları ilə çirkləndirilməsi;
- Xəzər
dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi ilə
əlaqədar vurulan ziyanlar;
- Sənaye
mərkəzlərində atmosfer havasına zərərli
qazların yol verilən normadan artıq atılması;
- Kənd
təsərrüfatı üçün yararlı
torpaqların eroziyaya uğraması və
şoranlaşması;
- İri
sənaye və yaşayış
məntəqələrində məişət
tullantılarının mütəmadi şəkildə yığışdırılmaması və
tələb olunan müvafiq qaydada yerləşdirilməməsi.
Qeyd olunan
ekoloji problemlərin həlli yollarını davamlı
inkişaf prinsipləri əsasında
müəyyənləşdirmək üçün
onları təhlil etmək zəruridir.
Su
ehtiyatları. Məlumdur ki, Azərbaycanda kənd
təsərrüfatının ehtiyaclarını və
əhalinin içməli suya olan tələbatını
ödəmək üçün potensial baxımdan kifayət
qədər su ehtiyatları yoxdur. Bir sıra rayonlarda,
xüsusilə Abşeronda suyun çatışmaması
su ehtiyatlarından kifayət qədər səmərəli
istifadə edilməməsi ilə izah
edilir. Su şəbəkə sisteminin çatışmaması,
bir çox kəmərlərin uzun illər istismarı
nəticəsində sıradan çıxması, mövcud
texniki tələblərə cavab verməməsi
ilə əlaqədar təqribən 45-50%-ə
qədər içməli su itkisinə yol
verilir.
Qonşu
dövlətlər - Gürcüstan və Ermənistanın,
o cümlədən respublikamızın yaşayış
məntəqələrindən və sənaye
obyektlərindən təmizlənmədən axıdılan
məişət və sənaye tullantıları
vasitəsilə Azərbaycanın ən böyük
çayları olan Kür və Araz çaylarının
həddindən artıq çirklənməsi də
öz həllini tələb edən mühüm
problemlərdəndir. Çayın Xəzər
dənizinə tökülən yerində suyun keyfiyyəti yalnız
sənayedə istifadə üçün yararlıdır.
Sutəmizləyici qurğuların
vəziyyəti də qənaətbəxş deyildir.
Respublikanın 75 şəhərindən yalnız 35-də sutəmizləyici qurğular vardır. Onlar da
yanız mexaniki təmizləmə
vasitələri ilə təchiz olunmuşlar. Bakı
şəhərində məişətdən atılan
çirkli suların ümumi həcmi sutkada 1.2 mln. kub/m. təşkil edir
ki, ondan da yalnız 50 %-i təmizlənir.
Xəzər
dənizində su səviyyəsinin qalxma-enmə prosesi uzunəsrlik tarixə malik olmaqla, sahil
dövlətləri üçün bir sıra iqtisadi-sosial
və ekoloji problemlər doğurur. 1930-1977-ci
illər ərzində Xəzərin səviyyəsi – 28 m.
ətrafında tərəddüd etmişdir. Son 15-16 il
ərzində isə onun səviyyəsi orta hesabla ildə
12-14 sm. qalxmaqla – 26 metrə çatmışdır.
Xəzər
dənizində suyun səviyyəsinin qalxması Azərbaycan
Respublikasının 825 km-lik sahil zolağını
tamamilə təsir altına almışdır. Fəlakət
zonasında Azərbaycanın 800 kv/km-lik
ərazisi, 7 şəhəri, əhalisi 1 milyondan çox olan
35 yaşayış məntəqəsi, 120-dən çox
heyvandarlıq obyekti, bir sıra xalq təsərrüfatı obyektləri,
15.3 min ha otlaq, 1.2 min ha üzümlük və 120 min ha.
əkinə yararlı torpaq sahəsinə zərər
vurulmuşdur. Dəniz səviyyəsinin qalxması
nəticəsində Azərbaycan Respublikasına dəyən
ziyanın ümumi məbləği 12 milyard ABŞ dolları
məbləğində qiymətləndirilir.
Su
ehtiyatlarının qorunmasının və səmərəli
istifadəsinin davamlı inkişaf prinsipləri
əsasında həyata keçirilməsi və bu
məqsədlə su ehtiyatlarının inkişafı və
idarə edilməsi üzrə milli və regional
proqramların həyata keçirilməsi üçün
aşağıdakı tədbirlərin həyata
keçirilməsi zəruridir:
- Su
ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi
istiqamətində dövlət proqramının hazırlanması
və həyata keçirilməsi;
- Ümumi
nəzarət əsasında bu ehtiyatlardan səmərəli istifadənin
stimullaşdırılması;
- İçməli
suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması
və müvafiq standartlara uyğunlaşdırılması;
- Su ekosistemlərinin fəaliyyətini
tənzimləyən müvafiq qanunların
təkmilləşdirilməsi;
- Transsərhəd çayların
çirklənmədən mühafizəsi və onların
hövzəsində yerləşən dövlətlər
tərəfindən su ehtiyatlarından səmərəli
istifadə edilməsi məqsədilə regional və
beynəlxalq əməkdaşlığın
genişləndirilməsi;
- Su
çatışmazlığının aradan
qaldırılması məqsədilə sənaye və
digər obyektlərdə suyun təkrar istifadəsinin
genişləndirilməsi üçün
qeyri-ənənəvi sulardan (tullantı, kollektor-drenaj,
çirkab və s.) məqsədyönlü istifadə
edilməsi istiqamətində tədbirlərin həyata
keçirilməsi.
Atmosfer
havasının mühafizəsi. Müstəqillik
əldə etdikdən sonra yaranmış keçid
dövrü ilə əlaqədar mövcud iqtisadi
əlaqələr pozulduğundan respublikamızda bir çox
sənaye müəssisələrinin fəaliyyəti
dayandırılmış, bəziləri isə istehsal
gücünün 10-20 faizi həcmində fəaliyyət
göstərirlər. Bu baxımdan stasionar
mənbələrdən atmosfer havasına atılan
zərərli maddələrin miqdarı 1990-cı il illə müqayisədə
xeyli azalmışdır.
Qeyd
etmək lazımdır ki, sənaye
müəssisələrində mövcud olan qaz-toz tutucu
qurğuların əksəriyyəti nasaz
vəziyyətdədir. Yaxın gələcəkdə güclü
sənaye potensialına malik olan respublikamızda bu
müəssisələr ekoloji
cəhətdən müasir tələbata
cavab verməyən texnologiya ilə öz
fəaliyyətlərini tam bərpa etmiş olsalar, onda iri
sənaye şəhərlərimizin atmosfer havası
növbəti dəfə ekoloji fəlakət
dərəcəsinə çatdırıla bilər. Qeyd
olunan problemlərin həll edilməsi və respublikada
davamlı inkişafın təmin edilməsi
üçün aşağıdakı strateji
tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir:
- Sənaye
müəssisələrindəki qaz-toz tutucu qurğuların
əsaslı təmir edilməsi və ya yeniləri ilə
əvəz edilməsi;
- Nəqliyyatda
qurğuşunsuz (etilsizləşdirilmiş) benzindən
istifadə olunmasına keçilməsi;
- Ekoloji
tələblərə cavab verməyən köhnə
nəqliyyat vasitələrinin istismarının qadağan
edilməsi;
- Yaşayış
məskənlərində, yol kənarında və
məhəllələrdə yaşıllıqların
artırılması yolu ilə atmosfer havasının
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması
və s.
Torpaq
ehtiyatlarının qorunması. Əsas ekoloji
problemlərdən biri də kənd təsərrüfatı
üçün yararlı olan 4.1 mln. ha
(respublika ərazisinin 47.7 faizi) torpaqların tədricən
sıradan çıxmasıdır. Belə ki, bu torpaqlardan
hazırda 3.6 mln. ha eroziyaya məruz
qalmışdır. Bunlardan 1.3 mln.ha
zəif, 1.15 mln.ha orta və 1.14 milyon ha
yüksək dərəcədə eroziyaya
uğramışdır.
Torpaqların
şoranlaşması prosesi də çox böyük
narahatlıq doğurur. Mütəxəssislərin
fikrincə, 1.5 mln. ha-dan çox torpaq
sahəsi şoranlaşmışdır.
Hazırda
beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının (Dünya
Bankı, Avropa İttifaqıının TASIS proqramı) və xarici
dövlətlərin köməkliyi ilə neftlə
çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi,
tələb olunan avadanlıqların müəyyənləşdirilməsi
sahəsində layihələr işlənməkdədir.
Ekoloji
baxımdan davamlı inkişaf prinsiplərinə müvafiq
olaraq torpaq ehtiyatlarından səmərəli istifadə
olunması üçün aşağıdakı
strateji tədbirlərin həyata keçirilməsi
zəruridir:
- Kənd
təsərrüfatına yararlı torpaq ehtiyatlarının
mühafizə edilməsi və münbitliyinin
artırılması məqsədilə milli fəaliyyət
planının hazırlanması;
- Eroziya
proseslərinin qarşısının alınması və
şoranlaşmış torpaqların yuyulması
üçün müvafiq tədbirlərin həyata
keçirilməsi;
- Neftlə
çirklənmiş torpaqlarda rekultivasiya işlərinin davam
etdirilməsi;
- Mövcud
kollektor-drenaj və suvarma şəbəkələrinin
inventarlaşdırılması və onların yararlı
vəziyyətə gətirilməsi;
- Meliorasiya
işlərinin düzgün aparılmaması
nəticəsində əmələ gəlmiş süni
gölməçə və bataqlıqların qurudulması
yolu ilə torpaq sahələrinin
münbitləşdirilməsi və s.
Meşə
ehtiyatlarının mühafizəsi. Məlumdur ki,
Azərbaycan Respublikası az meşəli
ərazilərə aiddir. Belə ki, ölkə ərazisinin
yalnız 11%-i meşələrlə örtülüdür.
Keçid dövrünün iqtisadi problemləri, hərbi
münaqişə, qaçqın və
köçkünlərin təbiətə, o
cümlədən meşələrə artmış
təzyiqi nəticəsində meşələrin həm
sahəsi azalır, həm də keyfiyyəti aşağı
düşür. Meşələrin su və torpaqqoruyucu
funksiyalarını, iqlimin formalaşmasına təsirini
nəzərə almaqla, bu potensialın qorunması və
səmərəli istifadəsi olduqca vacibdir. Eyni zamanda
ölkənin torpaq–iqlim şəraiti yeni
meşə zolaqlarının salınması üçün
olduqca əlverişlidir. Belə meşə
zolaqlarının salınması qida və ağac
emalı sənayelərini xammal ilə təmin etmək
üçün əhəmiyyətlidir və yeni iş
yerlərinin açılmasına təkan verə bilər.
Keçid dövrünün doğurduğu problemlərdən
biri də yerlərdə enerji qıtlığının
əmələ gəlməsidir. Kənd rayonlarında yanacaq
və elektrik qıtlığı da meşə
sahələrinin ilbəil azalmasına gətirib
çıxarır. Meşə ehtiyatlarının
bərpa edilməsi və genişləndirilməsi, yeni
meşə zolaqlarının salınması, o cümlədən,
təsərrüfat əhəmiyyətli bitkilərin
istifadəsi yolu ilə mövcud ekoloji problemləri qismən
həll etmək olar. Meşə ehtiyatları əhalinin
alternativ yanacaq mənbələri ilə təmin
edilməsində başlıca rol oynayır. Buna
görə də meşələrin
qorunması üçün aşağıdakı
strateji tədbirlərin həyata
keçirilməsini məqsədəuyğun
hesab edirik:
- Meşələrdə
qanunsuz ağac tədarükü və digər meşə
qırmalarının qarşısının alınması
ilə əlaqədar tədbirlərin görülməsi;
- Meşələrin
müasir vəziyyətinin öyrənilməsi, inventarizasiya
olunması və yeni meşəsalma
layihələrinin
hazırlanması;
- Meşələrin
bərpası üçün tədbirlərin
hazırlanması və həyata keçirilməsi ;
- Bərpa
olunan meşə ehtiyatlarından (meyvə, dərman və
digər bitkilərdən) səmərəli istifadəsinin
təşkili;
- Rekreasiya
əhəmiyyətli meşə sahələrinin
müəyyən edilməsi, onlara yol verilən təzyiq
həcminin müəyyənləşdirilməsi, bunun
əsasında turizm yönümlü
rekreasiya potensialının təyin və istifadəsinin
təşkil edilməsi;
- Yeni
əkinçilik metodikasının tələblərınə
cavab verən təsərrüfat əhəmiyyətli
meşə-bağların layihələşdirilməsi
və salınması;
- Meşə
ərazilərində yerləşən yaşayış
məntəqələrində yaşayan əhalinin
məşğulluq probleminin həlli və təbii
meşə ehtiyatları ilə əlaqədar olmayan
məşğulluq sahələrinin yaradılması;
- İnşaat
və mebel sənayesi üçün yararlı oduncaq istehsal
etmək üçün müvafiq keyfiyyətə malik olan
və tez böyüyən ağacların becərilməsi
və istismarı;
- Meşələrin
müxtəlif xəstəliklərdən və
zərərvericilərdən qorunması üçün
müvafiq tədbirlərin mütəmadi olaraq vaxtında
həyata keçirilməsi.
Sənaye
və məişət tullantılarının
idarə edilməsi. İri
şəhərlərdə (Bakı, Sumqayıt
Gəncə və s.) sənaye və
məişət tullantılarının uzun illər
yığılıb istifadəsiz qalması öz
növbəsində gərgin ekoloji vəziyyətin
yaranmasına səbəb olmuşdur.
İri
yaşayış məntəqələrində,
xüsusən sənaye mərkəzlərində
məişət tullantılarının daşınması
və yerləşdirilməsi də xüsusi narahatlıq
doğurur. Bakı, Sumqayıt, Gəncə kimi
şəhərlərin kənarlarında saysız miqdarda
qanunsuz tullantı poliqonları yaranmışdır ki, bu da
ətraf mühiti çirkləndirməklə bərabər,
həm də insanların sağlamlığı
üçün təhlükə yarada bilən
xəstəlik mənbələrinə çevrilmişdir.
Ekoloji
baxımdan davamlı inkişaf prinsiplərinə
müvafiq olaraq tullantıların idarə olunması
üçün aşağıdakı strateji
tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir:
- Təhlükəli
sənaye tullantılarının yerləşdirilməsi
üçün yeni poliqonların yaradılması;
- Məişət
tullantılarının çeşidlənməsi, utilizə edilməsi və təkrar
emalının təşkili məqsədilə
mütərəqqi təcrübədən istifadə
olunması;
- Tullantılardan
bioqazın alınması
üçün müvafiq üsulların tətbiq
edilməsi;
- Enerji
alınması, eləcə də kompost alınması məqsədilə
tullantılardan səmərəli istifadə və
s.
Bioloji
müxtəlifliyin qorunub saxlanılması. 1992-ci ildə
Rio-de Janeyro
şəhərində təqdim olunmuş «Biomüxtəlifliyin
qorunması» Konvesiyasını
Azərbaycan Respublikası imzaladıqdan sonra bu konvensiyanın
tələblərini həyata keçirmək
üçün bir sıra tədbirlər həyata
keçirilmişdir. Belə ki, 1995-ci ildən
Azərbaycan «Pan-Avropa bioloji landşaft müxtəlifliyinin
qorunması» strategiyasının daimi
iştirakçısı olmuşdur. Respublikada bu
strategiyanın ayrı-ayrı bölmələrinə dair, o
cümlədən xüsusi mühafizə olunan
ərazilərin inkişafı, nadir və nəsli
kəsilmək üzrə olan flora və fauna növlərinin
qorunması, su-bataqlıq ərazilərinin bərpası,
dağ ekosistemlərinin inkişafı
istiqamətində fəaliyyət proqramları
hazırlanmışdır. Azərbaycan Respublikası BMT-nin «Biomüxtəlifliyin qorunması»
Konvensiyasını 2000-ci ildə ratifikasiya etmişdir.
Konvensiyadan irəli gələn öhdəliklərin
yerinə yetirilməsi üçün respublika prezidentinin
sərəncamı ilə 2001-ci ildə bioloji
müxtəlifliyin genetik ehtiyatları üzrə
dövlət komissiyası yaradılmışdır.
Hazırlanmış milli proqram və layihələr 2001-ci
ildə Qlobal Ekoloji Fond və BMT İnkişaf
Proqramının dəstəyi ilə «Biomüxtəlifliyin
qorunması» üzrə milli məruzə və
fəaliyyət planında göstərilərək
Azərbaycan hökuməti tərəfindən qəbul olunub
təsdiq edilmişdir.
Respublikamız
2001-ci ildə Avropa Şurasına qəbul olunmaq
ərəfəsində təbii mühitin qorunması
istiqamətində fəaliyyətini gücləndirmək
işini fəallaşdıraraq bir neçə beynəlxalq
konvensiyalara da qoşulmuşdur. Bunlar
sərhədlərarası çayların, su
hövzələrinin və beynəlxalq göllərin
qorunması, Avropanın canlı təbiətinin və
təbii mühitinin qorunması haqqında, əsasən su
quşlarının yaşama yerləri kimi beynəlxalq
əhəmiyyəti olan sulu-bataqlıq yerləri haqqında,
mədəni və təbii irsi abidələrin
mühafizəsi üzrə konvensiyalardan ibarətdir. İki
su-bataqlıq ərazisi – Ağgöl
və Qızılağac gölləri Ramsar
Konvensiyası çərçivəsində
siyahıya salınmışdır.
Azərbaycan
Respublikası Qafqaz ölkələri və
bütövlükdə Avropa üzrə ən zəngin biomüxtəlifliyə malik olan
ölkələrdən biridir. Azərbaycanda bir çox bitki
və heyvan növləri endemikdir və bu ölkədən
başqa dünyanın heç bir yerində mövcud deyil. Bu
zəngin bioloji müxtəliflik bir çox təsirlər
nəticəsində təhlükə altındadır.
Tərtib olunmuş Qırmızı Kitaba görə,
Azərbaycan Respublikasında yüzlərlə bitki və
heyvan növləri təhlükə altındadır və
müxtəlif qorunma statusuna malikdir. Azərbaycanda biomüxtəlifliyin qorunması həm milli
və regional, həm də qlobal əhəmiyyətə
malikdir.
Respublikamızda
davamlı inkişafın təmin olunması baxımından
bioloji müxtəlifliyin qorunması
üçün aşağıdakı
strateji tədbirlərin həyata keçirilməsi
məqsədəmüvafiqdir:
- Biomüxtəlifliyin
qorunmasına yönəldilmiş bütün ekoloji
proseslərə, beynəlxalq konvensiyalara, digər
ölkələrarası və regional
müqavilələrə qoşulmaq;
- Bioloji müxtəlifliyin
əhəmiyyətli komponentlərinin
müəyyənləşdirilməsi və onların
qorunması üçün əlavə tədbirlərin
hazırlanması və həyata keçirilməsi;
- Biomüxtəlifliyin
vəziyyətinin monitorinqi üçün ölkələrin
flora və faunasının Qırmızı və
Yaşıl Kitiablarının tərtibi
və yeniləşdirilməsi;
- Xüsusi mühafizə olunan
ərazilərdə müxtəlif qorunma statusuna malik olan bitki
və heyvanlar aləminin bərpası üçün
müvafiq şəraitin yaradılması;
- Nadir və kökü
kəsilməkdə olan bitki və heyvan növlərinin
genefondunun qorunmasının təmin edilməsi və
onların xüsusi qorunan təbii ərazilərdə, botanika
bağlarında, zooloji parklarda saxlanılması
üçün şəraitin yaradılması;
- Biomüxtəliflik
üçün təhlükənin və bu
təhlükə nəticəsində ilk növbədə
təsir altına düşə bilən təbii bitki və
heyvan növlərinin proqnozlaşdırılması;
- Biomüxtəlifliyin
qorunması məqsədilə yeni milli parkların
yaradılması.
Səhralaşmaya
qarşı mübarizə. Azərbaycan Respublikası BMT-nin
Səhralaşmaya qarşı mübarizə Konvensiyasını
1998-ci ildə ratifikasiya etmişdir. Səhralaşma ilə
mübarizəyə dair milli fəaliyyət planının
hazırlanması layihəsi üzərində işlər başlanmışdır.
Layihənin yekunu kimi səhralaşmaya qarşı milli
fəaliyyət planı hazırlanacaqdır ki, bu da
özündə konkret tədbirlər sistemini
birləşdirəcəkdir.
Bu
konvensiyanın tələblərinin həyata
keçirilməsinin respublikamız üçün
böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, qlobal
iqlim dəyişmələri nəticəsində baş
vermiş istiləşmə, meşələrin qanunsuz
qırılması, torpaqların deqradasiyası, su
mənbələrinin azalması quraqlığa gətirib
çıxarır ki, bu da səhralaşma prosesinin
sürətlənməsinə səbəb olur.
Bütün bu səbəblərə
görə səhralaşmaya qarşı mübarizə
üzrə milli səviyyədə aşağıdakı
strateji vəzifələrin yerinə yetirilməsi məqsədəmüvafiqdir:
- Səhralaşma prosesinin
təsirinə məruz qalmış torpaqların
inventarlaşdırılması;
- Səhralaşmaya qarşı
mübarizə üzrə milli fəaliyyət planının
hazırlanması və həyata keçirilməsi;
- Səhralaşmaya qarşı
mübarizə işlərinin effektivliyinin
yüksəldilməsi məqsədilə proqnozlaşdırma
və əhalinin məlumatlandırılması sisteminin
yaradılması;
- Qlobal ekoloji problemlərin
qarşılıqlı mənfi təsirinin
qiymətləndirilməsi və müvafiq əks tədbirlərin
həyata keçirilməsi;
- Meşəsiz ərazilərdə
meşə zolaqları və yaşıllıqların yaradılması.
Yuxarıda
göstərilən strateji tədbirlərin həyata
keçirilməsi mövcüd
ekoloji problemlərin həll edilməsi və
respublikamızın davamlı inkişaf yoluna
keçməsində mühüm mərhələ
olacaqdır.