“Azərbaycan BU GÜN VƏ SABAH”.- 2007.- № 7.- S.38-44.

Əxlaq və gender: tranformasiya dövründə davranış nümunələri

İlham Məmmədzadə
Fəlsəfə elmləri doktoru

Alimlərin qənaətinə görə, əxlaq problemlərinin aktuallığı transformasiya dövründə artır. Əksəriyyət bazar münasibətlərinin əxlaqa zidd olduğunu düşünür. Halbuki digər ölkələrin təcrübəsi bazarın əxlaqa münasibətinin dəyişdiyini və əxlaq anlayışının mürəkkəbləşdiyini göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, məhz əxlaq dəyişikliklər üçün zəruri olan davranış nümunələrini doğurur. Cəmiyyətin ayrı-ayrı qrupları əxlaqın konkret nümunələrinə, bütöv cəmiyyət isə ümumiləşdirilmiş əxlaq nümunələrinə ehtiyac duyur. Öz növbəsində gender, cinsi əlaqələr əxlaqın mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Genderə dair tədqiqatlar çoxdur, lakin əxlaq və gender məsələlərinə az diqqət yetirilir və lazımınca qiymətləndirilmir. Əsas rolu əxlaq haqqında sadələşdirilmiş təsəvvürlər, fəlsəfə və etikanın əhəmiyyətinin dərk edilməməsi oynayır. Sovet dövrünün ən əsaslı fəlsəfi ensiklopediyasında (1964) əxlaq ictimai şüur forması, insanların davranışda əməl etdikləri prinsip, qayda və normaların toplusu kimi səciyyələndirilir. Bu normalar insanların bir-birinə və ailəyə, iş kollektivinə, siniflərə, millətə və bütövlükdə cəmiyyətə münasibətinin ifadəsidir. Həmçinin qeyd olunurdu ki, əxlaqın vacib spesifik cəhəti rəftarın və onu sövqləndirən amillərin əxlaqi baxımdan dəyərləndirilməsidir. Başqa sözlə desək, əxlaq dəyər xarakteri daşıyır. Əxlaq hüquqdan onunla seçilir ki, norma və prinsiplərə əməl etmək qanunun deyil, vicdan və ictimai rəyin üzərində qurulub. Dayanıqlı hesab olunan əxlaq adətlərdə təcəssüm edir. Yeri gəlmişkən, yunan sözü «ethica» müxtəlif mənalar arasında «mənəviyyat-xasiyyət» və «mənəviyyat-adətlər» kimi açıqlanan «ethos» sözünə gedib çıxır. Latın sözü «moralitas» «mos/mores» («mənəviyyat-xasiyyət, «mənəviyyat-adətlər») sözündən irəli gəlir.  Burada Sovet dövründə ciddi qəbul olunmayan əxlaqın ikitərəfliliyi, yəni vicdan və ictimai fikir, xasiyyət və adətlər, mənəviyyat kimi vacib məqam müəyyən edilir. Vicdan fərdi fenomendirsə, ictimai fikir sosialdır, yəni əxlaq hər zaman fərdlə ümumilik arasındakı müəyyən əlaqələr formasıdır.  Azərbaycan dilində ərəb sözü olan «əxlaq» sözü işlənir ki, bu da yaradıcılıq, qurmaq, xalq, nacins, qəddi-qamət mənasını verən «xlq» kökünə yaxındır (X.K.Baranov, «Ərəb-rus» lüğəti, M., 1977). Əxlaq ümumilikdən başlansa da,  insana ünvanlanıb və onun inkişafı şəxsdə ictimailiklə fərdiliyin ahəngi ilə bağlıdır.  Amma nəzərə almaq lazımdır ki, əxlaqi təcrübədə hər şey daha mürəkkəbdir. Belə ki, bəzi birliklərdə daha çox etimad qadağalara göstərilir, bəzilərində isə insanın xeyirxah başlanğıcına etibar edilir.

Lakin güman etmək olar ki, əxlaqda tərəqqi qadağalardan etimada və xeyirxahlığın azad seçiminə irəliləyişlə bağlıdır, lakin burada da hər şey birmənalı olmadığından əxlaqdakı məhdudiyyətlərdən bütünlüklə imtina mümkün deyil. Məsələn, bəziləri Qərb əxlaqının fərdin azadlığı üzərində qurulduğuna əmindirlər. Amma elmi və publisistik ədəbiyyatın xülasəsi göstərir ki, onların mətnlərində, xüsusilə də ilahiyyat-etik elmi işlərdə  tez-tez rast gəlinən «social morality» termini insanların ictimai həyatında mənəvi dəyərlər, yaxud ehkamların istiqamətinin dəyişilməsi kimi başa düşülür. Bizim ədəbiyyatda bu terminə hazırda faktiki olaraq rast gəlmək mümkün deyil. Məfhum kimi istifadə olunan mentalitet (şüur, zəka) ictimai əxlaqla bağlı olsa belə, onun sinonimu deyil. Həmçinin bu söz dini ədəbiyyatımızda da istifadə olunmur. Beləliklə, bütün cəmiyyətlər fərdlə ümumilik arasındakı əlaqələrin keyfiyyətinə görə ayrılmalıdır, lakin onların arasındakı əlaqəyə etinasızlıq göstərən cəmiyyətlər də ola bilər. Əxləq və əxlaqi sistemlərin tarixi ailə əxlaqından dini ənənələrə, yaxud fərdi azadlıq, məhdudiyyətlər və vicdana əsaslanan ictimai əxlaqa kimi özünüinkişaf prosesidir. Bunlar nəzərə alınmaqla müxtəlif sivilizasiyalar, dəyərlər sistemi, sivilizasiya blokları, vahid insan sivilizasiyası və ümumbəşəri dəyərlər haqqında danışmaq olar.  Sivilizasiya bəzi tədqiqatçılar tərəfindən maddi mövcudluq, yəni cəmiyyətin maddi mədəniyyət obyektləri ilə məcmusu kimi başa düşülür. S.Hantinqton isə bunun əksinə düşünür ki, «sivilizasiya insanların ən geniş mədəni qruplaşması və onların mədəni eyniləşdirilməsinin ən geniş sahəsidir. Sivilizasiyalar insanın özünü mədəni baxımdan rahat hiss etdiyi «biz» kimi ən böyük məkandır» (S.P.Hantinqton «Sivilizasiyaların toqquşması və dünya düzəninin yenidən qurulması»). Sivilizasiyanı insan ideyalarının kompleksi və ilk növbədə, dəyər xarakterli mənəvi ideyalar, sosial əlaqələr və münasibətlər kimi şərh etmək mümkündür. Məlumdur ki, aşağı səviyyəli sistemlərdən kompleks sistemin yaranması prosesində «metasistem keçid» adlandırılan yeni keyfiyyətin əmələ gəlməsi effekti mövcuddur (V.Turçin «Elmin fenomeni» M., 2000). Dörd sivilizasiya sistemindən hər biri fərqli xüsusiyyətləri ilə yanaşı oxşar cəhətlərə malikdir, çünki onları əxlaq və dəyərlər bağlayır. Bütün sivilizasiyalara müxtəlif əxlaq və dəyərlər məxsusdur, lakin onları birləşdirən odur ki, əxlaqi dəyərlərsiz insan sivilizasiyaları olmur. Hər bir əxlaq, o cümlədən sivilizasiya hər zaman universallığa iddialıdır və bu mənada müxtəlif sistemlərin dəyərləri arasında müəyyən ziddiyyət mövcuddur ki, onu da yalnız etik rasionalizm dərk edə və aradan qaldıra bilər. Bu ziddiyyətin başa düşülməməsi ümumiliyin inkişafını ləngidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, qloballaşma, mürəkkəbləşdirmə prosesləri və sivilizasiyalar arasında informasiya mübadiləsinin effektivliyi istənilən sivilizasiyanın sərbəst inkişafını ya mümkünsüz, yaxud da son dərəcə bahalı edir. Sual ortaya çıxa bilər ki, nə üçün bu məsələlər Azərbaycan fəlsəfəsini əvvəllər maraqlandırmayıb? Yəqin ki, bu, o vaxt əxlaq üçün fərdi azadlığın əhəmiyyətini anlamağa cəhd edən və bütün sivilizasiyalarda ümumiliyi görmək bacarığında olan etik rasionalizmin olmaması ilə əlaqədardır. Axı cəmiyyət şəxs tərəfindən hər zaman onun prizmasından dərk edilir və deməli, cəmiyyəti fərdi əxlaqı, yaxud vicdanı hiss etməyə məcbur edən səbəblər və maraqlar bəlli olmalıdır. K.Marks cəmiyyəti obyektiv təhlil dilində nəzərdən keçirməyə cəhd etmişdir ki, nəzəri və subyektiv cəhətdən buna nəyin səbəb olduğunu görmək bir o qədər də çətin deyil. Həm də Sovet fəlsəfəsində yanaşmanın xüsusiliyi onun son dərəcə ictimai fenomen kimi dərk edilməsində idi. Sovet dövrünün aparıcı filosoflarından biri O.Drobnitski «Əxlaq anlayışı» (1969) kitabında əxlaqın universallığını təhlil edərkən onun sinfi xarakterinə işarə etməyi vacib bilmişdir. Obyektivlik hissi təkcə K.Marksa deyil, onun davamçılarına da xas idi. Lakin bu necə obyektivlikdir ki, etika və əxlaqın daşıyıcısı olan subyektivliyi görmür? Bu cür obyektivliyi yalnız ölüm qorxusu altında qəbul etmək olar. Lenin yazırdı ki, marksizmdə zərrə qədər də olsun etika yoxdur, amma məsələ burasındadır ki, marksistlərin etikası da olub, əxlaqı da, lakin ikincisi insanın azadlığı və vicdanını inkar edərək siyasət və siyasi ideologiyanın nökərinə çevrilmişdir. Bəlkə biz fərdi əxlaq və azadlığı həm də müsəlman sivilizasiyasına mənsub olduğumuza görə tanımırıq. Belə çıxır ki, müsəlman sivilizasiyası ilə Sovet sistemi arasındakı fərqlərə baxmayaraq, sistemin insana münasibəti məsələsində onların oxşar cəhətləri mövcuddur. Yəni ümumilik hər şeydir, fərd isə heç nədir, yaxud da insanın əhəmiyyəti ümumiliyə tabe olduğu dərəcədə artır. Amma çox vaxt ümumilik adından kimin danışmağa haqqı olması məsələsi diqqətdən kənarda qalır.

Qeyd edək ki, bu cür mövqe təkcə marksistlərə deyil, təbiətşünas alim, bəzi dini liderlər, rəhbərlərə və s. məxsusdur. Məsələn, bioloqlar və genetiklər insanı kamilləşdirmək məqsədilə onun üzərində icazəsiz təcrübə apardığı, yaxud dini liderlər dinin təhqirinə görə qətlə bəraət qazandırdığı halda insanı, onun seçimə olan hüququnu və fərdi əxlaqını inkar etmiş olurlar. Belə çıxır ki, universallığı, bütövlüyü, dayanıqlığı və ictimailiyi ilə yanaşı əxlaq daxilən müxtəlifdir. Buna baxmayaraq, əxlaq cəmiyyətin dəyərləri, idealları və təsəvvürləri, fərd, onun həyatı, müqəddəratını təyinetmə hüququ ilə bağlı dəyərlər və təsəvvürlər, o cümlədən mütləq əxlaqi ideala dair dəyər və təsəvvürlər deməkdir. Əxlaq haqqında bir elm kimi etika bu və ya digər cəmiyyətdə fərdi, onun növlərini tədqiq edən sosial etika funksiyasının daşıyıcısı da ola bilər. Sosial etika siyasət və iqtisadiyyata, fərdi etika isə insanın psixologiya və sosiologiyasına meyl göstərir. Amma bizi əxlaq sistemləri və sistemlərin inkişaf meyllərinin fərqlərini müəyyənləşdirən fərdi və ictimai əxlaq arasındakı əlaqələrin keyfiyyəti maraqlandırır. Əxlaqda dəyişikliklərin ləng getməsini nəzərə alsaq, onları fasilələrlə, yaxud keçid dövrlərində müşahidə etmək mümkündür. «Etikaya giriş» (2004) kitabımızda biz dörd əxlaq sistemini qeyd etmişik: təqlid etikası, normativ əxlaq, liberal əxlaq və ideal sistem. Əxlaqla genderin əlaqələrinə dair məqaləmiz üçün bu fərqləndirmə metodoloji cəhətdən yararlıdır. Ölkədə keçid dövründə əxlaqın bütün növlərinin mövcud olduğunu nəzərə alaraq biz onları genderə münasibətdə şərh etməyə çalışacağıq. Birinci və ikinci əxlaq sistemləri kişi hökmranlığı əsasında qurulub. Vaxtilə bir rusiyalı alim bu sətirlərin müəllifinə demişdir ki, Azərbaycan kişiləri qadınlara hörmətlə yanaşır, ermənilər isə hər zaman onlara «sataşmağa» meyllidirlər. Lakin bu gün ictimai yerlərdə bu cür davranış daha az müşahidə olunur və qadınlar sərbəstliyi əksər hallarda özbaşınalıq kimi qəbul edirlər. Müəyyən mədəniyyətə mənsub qadının asta danışmasını, zərif və səssiz yeməsini, oturanda ayaqlarını birləşdirməsini, kişinin arxasında getməsini və başını aşağı salıb yerə baxmasını nəzərdə tutan normalar gender üstünlüyünü üzə çıxarır və sanki onu gücləndirmiş olur. «Sanki gücləndirir» ona görə ki, zəriflik etikası və xüsusi estetika formalaşır və bəzi cəmiyyətlərdə kişi hökmranlığı arxaik xarakter aldıqda belə, qorunub saxlanılır. Hökmranlıq itəndə qorunub saxlanan igidlik anlayışı da eyni ilə formalaşır. Kişi hökmranlığı olmadan igidlik mövzusu bizim üçün maraq kəsb edir və hazırkı şəraitdə zəifliyi necə qorumaq gərək sualını cavablandırmağa imkan verir.  Keçid dövrünün cəmiyyətləri üçün bu məsələlər çox vacibdir. Gender üstünlüyündən imtina etmə zərurətinin dərki, igidlik və zəriflik anlayışlarının bir hissəsi olan cinslərin qarşılıqlı münasibətinə dair mədəniyyəti qorumaq vacibdir kimi nöqteyi-nəzərlə bir getməlidir. Üçüncü sistem insan azadlığının dərki və əhəmiyyətini yenidən mənalandırdığına görə kişi və qadının bərabərliyi üzərində qurulub. Cəmiyyətin bazar iqtisadiyyatı şəraitində transformasiyasında bərabərlik və azadlığın üstünlüyü ideya etibarı ilə nəzərə çarpmalıdır. Lakin bizim cəmiyyətdə hələ ki qeyri-bazar şüur növləri üstünlük təşkil edir və bu səbəbdən cinslərin qarşılıqlı münasibətlərində bərabərlik və azadlıq əsas prinsip rolunu daşımır. Bazar münasibətləri azadlıq və bərabərlik anlayışında dəyişiklik tələb edir ki, bu da ailə və cinslərin qarşılıqlı münasibətlərindən başlanır. Qeyd edək ki, ölkəmiz bazar transformasiyası zərurəti qarşısında XX əsrin əvvəllərində Rusiya İmperiyası tərkibində olan zaman və XX əsrin sonlarında müstəqillik qazanandan sonra qalmışdır. Lakin transformasiya ailə və cinsi münasibətlərdə inqilabın baş verməməsi üzündən tamamlanmadı. Bu, azadlıq və bərabərliyin özbaşınalıq, məsuliyyətsizlik və ədəbsizliyin sinonimi olmaması fəlsəfəsinin cəmiyyətdə üstünlük təşkil edəcəyi zaman baş verəcək. Aydındır ki, kişi hökmranlığı üzərində qurulmuş normativliyi təhlil etməkdən ötrü biz, ilk növbədə, dünyanı kişilərin üstünlüyü kimi qəbul etmək vərdişinə özümüzdə qalib gəlməliyik. Bu fəlsəfə qadınlara da aiddir ki, onlar Azərbaycanda «qadın» tədqiqatlarının köməyilə bu məngənədən çıxmaq istəyirlər. Yəni adət halını almış sxemlərdən imtina etmək lazımdır və ilk növbədə, bu, azadlığa aid hər şeyin yenidən dərk edilməsini şərtləndirir. Qadın, yaxud kişi tədqiqatlarında bu yenidən dərkolunma baş vermədikdə söhbət yalnız hökmranlıq haqqında gedə bilər. Yeri gəlmişkən, çox vaxt tədqiqatçı-qadınlar tədqiqatın məqsədini məhz bu cür, yəni kişi hökmranlığının dəyişdirilməsi kimi başa düşürlər. Azərbaycanda qadın tədqiqatlarının monitorinqi əsas diqqətin liderin tərbiyəsinə yönəldiyini göstərir. Lakin daha səmərəli, kişilərlə yanaşı qadınların da şüurunun azad olmasına kömək edə biləcək hökmranlığın səbəblərinin başa düşülməsidir. Sözsüz ki, bir cinsin digərini özünə tabe etməsi heç də bir qrup insanın mövqelərindən istifadə etməklə əlbir olması yox, dünya mənzərəsinə özünəməxsus bir reaksiyadır. Tanınmış fransız sosioloqu P.Burdyenin fikrincə, kişi qayda-qanununun  gücü ilk növbədə ondadır ki, həmin qaydaların nə bəraətə, nə də təsdiqə ehtiyacı var, çünki «kişi cinsi» ifadəsi həm ətraf mühit, həm də dilimizdə qrammatik norma statusu alır. Məsələn, filosof sözü fəlsəfə ilə məşğul olan kişilərlə bərabər qadınlara da aiddir. Bu norma bir növ ondan irəli gəlir ki, fəlsəfə müəyyən cinsin, yəni kişilərin işidir. Əslində nəzərdə tutulur ki, hökmranlıq münasibətlərini formalaşdıran bu cür ibtidai qoyuluşların mənasının açılması elə tədqiqatın məqsədi olmalıdır. Prinsip etibarı ilə, bazar dəyişiklikləri, hətta ən ilkin mərhələdə ailədə qadınlarla kişilər arasındakı münasibətlərin şəklini dəyişdirir. Qadının bizneslə məşğul olması, kişinin isə onun əlinə baxması, yaxud qadının sükan arxasında daha mobil olması  bugünkü Azərbaycan üçün adi bir haldır. Lakin problem başqa məsələdədir: bü cur dəyişən münasibətlərə düşən qadın və kişi artıq başqa norma, standart və dəyərlərə ehtiyac duyur, əks halda onlar frustrasiya, yəni «köhnə və əbədi» dəyərlərin işləmədiyi bir şəraitə düşmüş olur və ziddiyyətlərlə qarşılaşırlar. Bəziləri səmimi olaraq düşünürlər ki, gender bərabərliyi qadınların əxlaqsızlığına, uşaqların cinslər haqqında maariflənməsi isə cinsi əxlaqsızlığa səbəb olur, yaxud da narkomaniya problemlərinin təhlili narkomaniyanın artmasını şərtləndirir. Bu səbəbdən çox vaxt cinsi tədqiqatların saxtalaşdırılması baş verir ki, bu da kişilərlə qadınlar arasında real münasibətlərin pozulmasına gətirir.  Belə olan təqdirdə, aydındır ki, tədqiqatdan imtina real insanların vəziyyətini düzəltmir, əksinə, problemlərin artmasını şərtləndirir. Belə ki, Azərbaycanda qadınların «traffikinqi», fahişəlik geniş yayılmışdır. Bu problemin araşdırılması ilə məşğul olmaq istəyən tədqiqatçı, bir qayda olaraq, «bizim qadınlar fahişəliklə məşğul olmurlar» kimi etirazla qarşılaşır. Lakin problemin özü, real qadınlar və sözsüz ki, kişilər də mürəkkəb məsələnin həlli ilə təkbətək qalırlar. Bu cür münasibət qadınlar üzərində zorakılıq mövzusu ilə bağlı da müşahidə olunur. Əgər kişi qadın üzərində zorakılığa haqq qazandırırsa, deməli, onun problematikliyi eyni dərəcədədir. Qadınları zorakılıqdan xilas etmək azdır, problemin həlli vasitəsi kimi zorakılığa əl atan kişiləri müalicə etmək lazımdır. Bu məsələləri açıqlamaqla biz ziddiyyətlər, real frustrasiyaların həllinə dair ilk addımlarımızı atmış oluruq. Zənnimcə, müasir şəraitdə kişi və qadının davranış variantları, davranış modelinin azad seçim şəraitində davranış variantlarının təklif olunması daha zəruridir. «İgidlik» və «zəriflik» anlayışları hazırkı şəraitdə itmir, əksinə, variantlılıq qazanır ki, sosiumda üstün şüurlar onları ifadə edə bilmir. İgidlik və zorakılıq anlayışlarının üst-üstə düşməsi cəmiyyətin ciddi mənəvi əyrilik və nöqsanlarından xəbər verir. J.Lakan deyib ki: «nəyi isə nəğd etdikdə, siz onu bəlkə də yoxluğu fonunda yerləşdirirsiniz». Yəni biz qadına olan münasibətlərin normalarını özündə əks etdirən «igidlik» modellərini ifadə edə bilsək, «mərdlik» və «zəriflik» variantlarının meydana çıxması prosesi başlanacaq.

Patriarxal əxlaq sistemində, patriarxal ailədə yalnız bir «kişi» və bir «qadın» var, yəni davranış modeli tək halda, kişilər və qadınlar üçün eyni dərəcədə mövcuddur. Şərti götürsək, kişi ağadır, qadın isə ona qulluq edir. Lakin hətta bu cür əxlaq çərçivəsində qadın və uşaqlara qarşı zorakılığın tətbiqində məhdudiyyətlər var. Ənənəvi sistemdə bu model müəyyən xüsusiyyətlər əldə etmiş olsa da, bütövlükdə, ən azı müsəlman Şərqində bu yeganə normaya meyl edir.  Əlbəttə, bir neçə modelin mövcudluğu azadlığın artmasını şərtləndirir. Amma azadlığın özbaşınalıq kimi deyil, əxlaqi norma, yəni məsuliyyətli və məhdudlaşdırılmış ənənə, yaxud fərd tərəfindən qadın, yaxud kişi davranışının model seçimi problemi bizi azadlıq və məsuliyyəti dərk etmək zərurəti ilə qarşı-qarşıya qoyur. Qəribə olsa da, əksəriyyət azadlığı özbaşınalıq kimi şərh edir və çox nadir hallarda azadlıq və məsuliyyət sərhədlərinin bir kağız vərəqinin iki tərəfi kimi üst-üstə düşməsini dərk edənlər olur. Sözsüz ki, özbaşınalıq azadlıq yox, vəhşilikdir. Mən yalnız azad şəkildə qəbul etdiyim qərarlar və onların nəticələrinə görə cavabdehəm və əksinə, mən məsuliyyəti azadlığımın nədə əks olunmasına görə daşıyıram. Bu tərəflərdən hansının əsas olması bizdən ötrü xüsusi maraq kəsb edir. Etikada diqqəti məsuliyyətə yönəltmək lazımdır, lakin o azadlığın, etiraf edildiyi halda təsirli ola bilər. Yalnız bu halda etika şəxsiyyətin öz müqəddəratını təyin etməsi üçün şərait yaradan tərbiyə və təhsil sistemini irəli sürər. Sözsüz ki, tarixən dəyişkən olan azadlıq anlayışı hər zaman məsuliyyətdən sonra gəlir. Buna parlaq nümunə kimi azadlığa görə (özbaşınalıq, məsuliyyətdən qaçma) cəzanın mövcudluğudur. Əvvəllər azadlıqla mülkiyyətin sərhədlərinin eyni olması isbat olunurdusa, indi deyilir ki, azadlıq hər yerdədir, məsuliyyət isə yoxdur. Bu «hər yerdə» ifadəsi  Azərbaycan «ailəsinə» hətta daxildən toxunmuşdur. Əgər onu qorumaq istəyiriksə, ailə, cinslərin qarşılıqlı əlaqəsi, kişi ilə yanaşı qadının da azadlıq imkanları nəzərə alınmaqla məsuliyyət modellərini təklif etmək bacarıqsızlığına dair patriarxal və ənənəvi ailənin təsəvvürlərinin məhdud olduğunu etiraf etməliyik. Əbəs yerə deyilmir ki, yalnız patriarxal müsəlman ailəsi möhkəm ola bilər və heç kim bu cür möhkəmliyin azad, lakin bir-birinə və uşaqlarına görə məsuliyyətdən qorxmayan kişi və qadınları qane etməyəcəyi haqqında düşünmür. Vəziyyətdən çıxış yolu, fərdin seçə biləcəyi bəzi konkret davranış modellərini təklif etməklə azadlığı məsuliyyət kimi qəbul etməkdədir. Hamı tərəfindən məsuliyyətli kişiyə ehtiyac olmasının etiraf edildiyini nəzərə alaraq, bu yazıda misal kimi «igidlik» anlayışını təhlil edirik. Müəyyən mənada kişilik növlərinin ifadə edilməsinə dair işimizi sadələşdirməklə müasir kişiyə xas olan üç cəhəti təqdim edirik: plüralistlik, nisbilik və nümayişkaranə. Yeri gəlmişkən, bu əlamətlər, yaxud tezislər müxtəlif mənəvi keyfiyyətlərin əsasını təşkil edir. Müəyyən səbəblər üzündən xoşumuza gəlməyən bu üç cəhəti biz qəbul etmək istəməsək belə, tərbiyə sistemini bu cür igidliyi tələb edən reallıqların nəzərə alınması ilə qurmalıyıq. Plüralistlik haqqında söhbət düşmüşkən, E.Ryazanovun məşhur «Taleyin ironiyası, yaxud həmişə təmizlikdə» filmində kadrarxası səs deyir: «… Əvvəllər əsl kişilər manejə gedib at sürər, tirdə kərpici nişan alar, qılıncoynatma salonunda qılınc oynadar, ingilis klubunda qumar oynayar, uzaq başı isə, baletə gedərdilər. İndi əsl kişilər hamama yollanır. Hamamın yalnız yuyunmaq üçün nəzərdə tutulduğunu düşünənlər yanılırlar. Hamama əsasən ünsiyyət üçün gedirlər…» Bir çox elmi işlərdə vurğulanır ki, kişi nə işlə məşğul olursa-olsun, peşəkar olmalıdır. Yeri gəlmişkən, igidliyin belə modeli artıq ənənəvi cəmiyyətlərdə müşahidə olunub. Bizdə isə cəsarətin «yuyulub aparılması» prosesi davam edir. Azərbaycanın bəzi filmləri, yaxud son illərin mətnlərində igidlik nümunəsi yalnız əsgər, müdafiəçinin rolu ilə məhdudlaşır. Bu bütün mədəniyyətlərdə olub və normal hal sayılır. Onun zəifliyi yalnız digər rolların olmamasıdır ki, bu da «əsgərlərin» yox olmasına gətirib çıxarır. Müasir Rusiya kinematoqrafiyasına fikir versəniz, əsl rus əsgərləri, qoçaq quldur və killerləri görərsiniz («9-cü bölük», «Qardaş» və s.). Lakin bu gün sabit cəmiyyətə igidliyin digər örnəkləri də lazımdır. Yeri gəlmişkən, bu filmlərdə cəsarətli «əsgərlərin» düşmənləri kimi bütün neqativi özündə əks etdirən çeçen, qafqazlı obrazı formalaşdırılır. Maraqlıdır ki, buna baxmayaraq gənclər Rusiya ordusuna getmək istəmir və Rusiya mətbuatının monitorinqi onlar arasında «faşizm» ideyalarının geniş yayıldığını göstərir. Patriarxal cəmiyyətdə belə igidliyin müəyyən variasiyaları var: əsgər, ailə başçısı, hökmdar. Bu rollar istənilən halda «kişi-kişidir» anlayışı ilə bağlıdır, amma eyni zamanda müəyyən müxtəliflik də təklif edilir. Buradan müxtləlif nəticələr çıxarmaq mümkündür: ya rolların olmaması işarə və işarə hərəkətlərinin itməsini, ya da anlayış varsa, onu virtual məzmunla doldurmaq qalır. Məsələn, qadınlar da peşəkar, hətta jurnalist və əsgər ola bilər.  Lakin biz məzmunu doldurmaq istəyiriksə, əlavə etməliyik ki, bu məsələdə kişilər nadir düşüncə, yaxud zirəklik göstərir. Fransız filosofu J.Derrida deyirdi: «Bir hal, yaxud varlıq üzdə olmadıqda və biz onları dərk etmək, yaxud nümayiş etdirmək iqtidarında olmayanda, işarə vasitəsilə dolayı yolla gedirik» (Derrida J. «Margins of philosophy», Chicago, 1986, p.9).  Başqa sözlə desək, cəmiyyətdə igidlik və zəriflik, yaxud digər mənəvi xüsusiyyətlər çatışmırsa, onları mətnlərdə formalaşdırmaq lazımdır ki, meydana çıxsınlar. Mövcud bazar iqtisadiyyatı şəraitində birinci və ikinci əxlaq sistemlərinə dair igidliyin itməsi üçün şərait yaransa da, yeni şəraitlərə uyğun igidliyə zərurət var. Bu cür igidlik formalaşmasa, əvvəlki igidlik mövcud reallıqlarla əlaqəni itirib özünə qarşı işləyəcək. İgid gənclər əvəzinə faşizm, digərlərinə nifrət ortaya çıxa bilər. Qeyd edək ki, bazar iqtisadiyyatı cəmiyyətində əsgər bir peşəkar kimi pula işləyir, birinci və ikinci sistemlərdə isə vətənin müdafiəçisidir. Münaqişə şəraitində yaşayan ölkəmiz üçün bu məqam ciddi əhəmiyyət daşıyır. Ehtimala görə, ölkə və onun iqtisadiyyatının tədricən bazar iqtisadiyyatı istiqamətində inkişaf etməsi arasında ziddiyyətlər mövcud olsa da, məlum münaqişə ilə bağlı birinci və ikinci əxlaq sistemlərinə dair təsəvvürlər üstünlük təşkil edir. İgidlik nisbidir və bu hətta plüralistiklikdə özünü büruzə verir. Burada söhbət «igidliklə» «cins» arasındakı münasibətlərin təhlili yox, daha çox «igidlik» və onun sinonimləri arasındakı münasibətlərin təhlili haqqında gedir. Prinsip etibarilə, sən demə, igidlik cürbəcür olur. Bir zamanlar R.Berton, R.Harrison və R.Murun iştirakı ilə «Vəhşi qazlar» ABŞ filmi populyar idi. Filmin məzmununa toxunmadan, qeyd edim ki, Afrika ölkələrindən birinin liderini azad etməyə hazırlaşan muzdlular arasında qoçaqlığı ilə tamaşaçının rəğbətini qazanan qəhrəman var ki, o da homoseksualistdir. Bundan başqa, özlərini peşəkar göstərən «muzdlular» xüsusi mənəvi keyfiyyətlər də nümayiş etdirirlər. Paradoksal olsa da, pulla iş görən homoseksualist cəsarət göstərir. Lakin bu məsələnin başqa bir tərəfi də var və onu qeyd etmək vacibdir ki, igidlik cürbəcür və nisbidir. Onun nisbiliyi digərləri ilə müqayisədə daha əyanidir. Axı həyatları bahasına iş görən «muzdlulardan» yalnız bəziləri igid kimi təqdim olunur. Məhz igidliyin bu nisbiliyi «digərləri»nə dair münasibətdə «igidlik» anlayışını  birinci və ikinci əxlaq sistemləri çərçivəsindəki «igidlikdən» fərqləndirir. Fərdiyyətin mövcudluğu igidlik anlayışının nisbiliyini ortaya qoyur, onun  olmaması isə igidliyi mütləq edir. Əlbəttə, bu mütləqlik haqqında xəyal nə qədər istəsən davam edə bilər, lakin nisbi igidlik də igidlikdir. Bu nisbiliyi qəbul etmədikdə biz yeni şəraitdə kişilərsiz qalmaq təhlükəsi ilə üzləşmiş oluruq. Yeri gəlmişkən, bu mənada kişilərin yox olması qadınların da cinsi mənsubiyyət yox, zəriflik, qadının cazibədar davranışı mənasında itməsinə gətirib çıxarır.

40-cı illərdə M.Baxtin deyirdi ki, «İnsan və onun «mən»i dünyaya öz gözlərilə deyil, özünə dünyanın və özgələrinin gözü ilə baxır.

Bu cümlədə Sovet dövrünün rusiyalı filosofu igidliyin üçüncü tezisinin dərin mənasını açıqlayır. Onun qənaətinə əsasən, bu igidlik səciyyəvi və nümayiş etdiriləndir. İlk növbədə, insan özünü bir şəxsiyyət kimi dərk edir və dünyaya özgələrinin gözü, davranışı ilə baxır ki, vaxt gələndə həmin nümunələr, norma və azadlıqlar onunku olacaq. Birinci və ikinci sistem üçün nümayiş etdirilən igidlik bir növ əsl igidlik hesab olunmur. Bu sistemlərdə normativlik onun haqqında düşüncələri nəzərdə tutmur, çünki onun mütləq qəbul edilməsi tələb olunur. İgidin ideal davranışı onun qəhrəmanlıq göstərib təvazökarcasına susmasındadır. Bu cür qəhrəmanlara əsasən Böyük Vətən Müharibəsi haqqında Sovet ədəbiyyatı və kinosunda rast gəlinir. Lakin artıq 60-cı illərdə «igid» yazıçı obrazı ortaya çıxır (məsələn, cıns və toxunma yun köynəkli E.Heminquey və onunla yanaşı Çe Qavara və s. kimi inqilabçı obrazları). Bu obrazların Heminqueyin ustalığını, yaxud Çe Qavaranın igidliyini heçə çıxardığını iddia etmək mümkündür, amma onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu cür obrazlar bir çoxları tərəfindən qəbul edilmək baxımından çox vacibdir. Bu cür qəhrəman özünün davranışı, real hərəkətlərlə nümunələr arasındakı ziddiyyətləri və s. düşünməyə və təhlil etməyə meyllidir. Fərdin birinci və ikinci əxlaq sistemlərinin «əfsanələrindən» azad olunması şəraitində «igidlik» misalında bizə göstərilən əlamətlər və tezislər tərbiyə və təhsil sistemini təkmilləşdirməyə imkan yaradır. Belə olan təqdirdə, «mənəviyyat keçmişdə qalıb, çağdaş dövr isə ədəbsizdir» kimi müqayisəni aradan qaldırmaq mümkündür. Şübhəsiz ki, yeni şəraitdə ədəb qaydalarında zəiflikləri müşahidə etmək olar. Belə ki, igidliyin nümayişi maskarada oxşardır. Uyğunlaşma, mimikriya və maskarad arasında fərq olsa da, onlar birləşə də bilər. Maskaradda maska qədimdən «sifətlə» maska arasında ziddiyyəti nəzərdə tutur, uyğunlaşmada isə qədimdən ideal olmaq cəhdi mövcuddur.

Sonda qeyd etmək istərdik ki, transformasiya prosesləri üçün əxlaq nümunələri və onları seçmək iqtidarında olan fərdin müəyyən azadlığı tələb olunur. Lakin bu nümunələr müasirliyin tələblərinə cavab verməlidir.