«Dövlət və Din».-2008.-№4(8).-S.105-114

QAFQAZDA VƏHHABİLİK PROBLEMİ

FİRDOVSİ KƏRİMOV,

Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə

Dövlət Komitəsinin Qərb bölgəsi üzrə şöbə müdiri

Qafqaz xalqlarının əksəriyyətinin etiqad etdiyi islam dininin hənəfilik, şafiilik və şiəlik məzhəbi ənənəvi şəkildə burada öz mövqeyini tutmuşdur. Azərbaycanda «şiəlik», Dağıstanda, Çeçenistanda və İnquşetiyada «şafiilik» məzhəbi geniş şəkildə yayılmışdır. SSRİ-nin süqutundan sonra etnodil, etnodemoqrafik, etnososial, etnomədəni baxımdan dünyanın unikal bölgəsi olan Qafqazda vəhhabilik məzhəbi yayılmağa başlamışdır. Bu məzhəbin Qafqazda yayılması tarix boyu region üçün yad olan islam fundamentalizmi ideyasının geniş şəkildə təbliğinə gətirib çıxarmışdır. Qafqazda islam fundamentalizminin yayılması isə bölgədə davamlı sülhün, sabitliyin və təhlükəsizliyin bərpa olunmasını təhdid altına alan ciddi amillərdən birinə çevrilmişdir. Bu da danılmaz bir faktdır ki, bu mənfur amillərə qarşı təkcə inzibati yollarla deyil, həm də maarifləndirmə yolu ilə mübarizə aparmaq vacibdir.

Məqalədə vəhhabiliyin genezisi, mənfur təbliğatı, ekstremizmə təhrik edən ideyaları, Qafqazda yayılması, bölgədə sülhün, sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi yolunda mühüm problemlərdən birinə çevrilməsi, bu problemin mümkün qədər kompromis yollarla həllinə nail olunması geniş şəkildə təhlil edilmişdir. Bununla yanaşı məqalədə bu problemin həll edilməsinin nə qədər ağır və mürəkkəb bir iş olması ön plana çəkilmişdir.

Məqalə hazırlanarkən ənənəvi İslamın təbliğində maraqlı olan tanınmış ruhani xadimlərinin, vəhhabilik məzhəbi haqqında elmi araşdırmalar aparmış bir sıra tədqiqatçıların məqalələrindən, monoqrafiyalarından və elmi əsərlərindən geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. İnanırıq ki, məqalə xüsusilə gənc nəsil arasında vəhhabilik məzhəbinin bölgəmiz, ölkəmiz və dünyamız üçün potensial bir təhlükə mənbəyi olması haqqında kifayət qədər məlumat mənbəyinə çevriləcəkdir.

VƏHHABİLİYİN GENEZİSİ

Vəhhabilik XVIII əsrin ortalarında Nəcddə (Səudiyyə Ərəbistanı) yaranmışdır. Bu cərəyan onun yaradıcısı Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhabın (1703-1787) adı ilə adlandırılmışdır. Lakin bu cərəyana bağlı olan ərəblər özlərini vəhhabi adlandırmırlar. Onlar bu cərəyanı «tövhid» - birlik, özlərini isə «müvəhhidun»birliyə riayət edənlər adlandırırlar. Bununla yanaşı, onlar özlərini «sələfi» də adlandırırlar. Bir sıra tədqiqatçılar SSRİ DTK-sı tərəfindən, digərləri isə rus şərqşünası Miloslavski tərəfindən bu məzhəbin vəhhabi adlandırıldığını qeyd etmişlər. Lakin ibn əs-Suvaydi, Abdullah Əli əl-Qasımi, Məhəmməd Həmid əl-Faki, Məhəmməd Rəşid Rida kimi böyük islamşünaslar vəhhabi məzhəbinin bu cür andırılmasının onun yaradıcısı Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhabın adı ilə bağlı olduğunu tutarlı dəlillərlə isbat etmişlər.

Vəhhabilik məzhəbi mürəkkəb siyasi şəraitdə yaranmışdır. Bu cərəyanı yaratmaqda əsasən ərəblərin Osmanlı imperiyasının əleyhinə mübarizə aparmaları məqsədi güdülmüşdür. Dini ideologiyadan istifadə edərək ərəbləri birləşdirib Osmanlı imperiyasının əleyhinə mübarizəyə qaldırmaq, mənfi ərəb millətçiliyini yenidən dirçəltmək, İslam dininə mənsub olan digər xalqların milli-mənəvi dəyərlərinə nifrət oyatmaq, bütün bu işləri həyata keçirmək üçün isə terroru vasitə qərar vermək bu ideologiyanın əsas məğzini təşkil etmişdir. Bu cərəyan digər müsəlman xalqlarının İslamaqədərki milli-mənəvi dəyərlərini «cahillik» və «bidət» (İslamdan kənar ünsürün ona daxil edilməsi) elan etmiş, hətta şiələrin qanının belə halal olduğunu bildirmişdir. Onlar bir neçə dəfə Həzrət

Məhəmmədin qəbrinə hücum etmiş və oranı dağıdaraq qiymətli əşyaları oğurlayıb aparmışlar. Məqsəd isə Osmanlı türklərinin Məkkə və Mədinə şəhərlərində apardığı abadlıq işlərini dağıtmaqdan ibarət olmuşdur. Ümumiyyətlə, bu cərəyana görə kimliyindən asılı olmayaraq hansısa şəxsi məqbərə və ya qəbir ucaldılması yasaqdır. Bu kimi mənfur fikrin irəli sürülməsində isə məqsəd digər müsəlman xalqlarının böyük şəxsiyyətlərinə ucaldılmış məqbərələri dağıtmaq və bununla da qeyri ərəblərin tarixi nailiyyətlərini heçə endirməkdir. Bu ideologiyanın əsas məğzi isə XIII əsrdə yaşamış, ibn Teymiyyənin yazdığı əsərlərdən qaynaqlanmışdır. İbn Teymiyyənin irəli sürdüyü fikirlər təkcə vəhhabiliyə deyil, eyni zamanda XX əsrin 60-70-ci illərində Misirdə şəriət hakimiyyəti qurmaq üçün böyük faciələr törətmiş «ƏI-İxvanul Muslimin» (müsəlman qardaşlığı) hərəkatının formalaşmasına da öz təsirini göstərmişdir.

Fəaliyyətə başladıqdan qısa müddət sonra Nəcd əmirləri vəhhabiliyin onlar üçün sərfəli olduğu qənaətinə gələrək Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhabı dəstəkləməyə başlayırlar. Nəcd əmirlərindən birinci olaraq vəhhabiliyi qəbul edən Dəriyyə əmiri Məhəmməd ibn Səud olmuşdur. Məhəmməd ibn Səud hər tərəfə missionerlər göndərərək vəhhabiliyi təbliğ etdirir, bu cərəyanı qəbul edənləri isə pul və paltarla mükafatlandırır. Cərəyanın əleyhdarları isə terror vasitəsilə cəzalandırılırdı Beləliklə, Dəriyyə qısa müddətdə vəhhabiliyin aktiv yayılma mərkəzlərindən birinə çevrilir. Vəhhabilik haqqında Avropada ilk məlumat verən məşhur səyyah və tədqiqatçı K.Nibur qeyd edir ki, bu cərəyanın ətrafında bütün ərəb əmirlikləri birləşərək böyük siyasi qüvvə təşkil etməyə nail olmuşdular.

Mərkəzi və Şərqi Ərəbistanı birləşdirilməyə müvəffəq olan I Məhəmməd Əbdül-Əzizin hakimiyyəti illərində vəhhabilər İraqa hərbi yürüşlər təşkil edir və eyni zamanda müsəlmanların müqəddəs ərazisi hesab olunan Hicazı, Qərbi Ərəbistanı ələ keçirirlər. Səudilərin qurduğu birinci dövlət misirlilərlə türklərin birləşmiş qüvvələri tərəfin-dən dağıdılır. Lakin XIX əsrdə vəhhabilik ideologiyasının əsasları üzərində Səudilərin dövləti yenidən bərpa edilir. I Dünya müharibəsində isə Osmanlı dövləti ilə Britaniya arasında baş verən toqquşmadan çevik siyasi manevrlə istifadə edən Səudilər öz dövlətlərini möhkəmləndirirlər. XX əsrin 20-ci illərində vəhhabilər Cəbəl-Şəmmar, Hicaz və Əsir ərazilərini ələ keçirir və onlara qarşı baş qaldıran bədəvi üsyanlarını müvəffəqiyyətlə yatızdıraraq tam mərkəzləşmiş dövlətə sahib olurlar. Beləliklə, genezisi «Şüubilik» adlandırılan ərəb millətçiliyindən gələn vəhhabilik Səudiyyə Ərəbistanı sərhədlərindən çıxaraq başqa müsəlman ölkələrinə sirayət etməyə başlayır.

VƏHHABİLİYİN QAFQAZDA YAYILMASI

XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən Mərakeş, İndoneziya kimi müsəlman dövlətlərinə yayılan vəhhabilik XX əsrin sonlarından Qafqaza sirayət etməyə başladı. Qafqazda ilk vəhhabi cəmiyyəti hələ SSRİ dövründə 1970-ci ildə meydana gəlmişdir. Həmin vaxtlar Qafqazda vəhhabiliyin yayılması Qərb dövlətlərinin maraqlarına uyğun idi. Çünki onlar SSRİ-də yaşayan müsəlmanların imperiya əleyhinə radikal mövqe nümayiş etdirməsinə çalışırdılar. İmperiyanın süqutundan sonra isə 1990-cı illərin əvvəllərində dinin üzərindən total nəzarətin götürülməsi və missionerlərin bölgəyə gəlişinin asanlaşması bu məzhəbin genişlənməsinə münbit zəmin yaratdı. Digər tərəfdən uzun müddət dinin imperiya tərəfindən yasaq edilməsi Qafqaz müsəlmanlarının dinin əsl mahiyyəti və ənənəvi islam haqqında məlumatsızlığına gətirib çıxarmışdır. Missionerlər isə bu faktordan geniş şəkildə istifadə etmişlər.

Qafqazda vəhhabiliyin yayılması üçün Səudiyyə Ərəbistanında fəaliyyət göstərən «əl-Hərameyn» və «əl-İğasə» təşkilatları kifayət qədər vəsait ayırmışdılar. Onların əsas məqsədi vəhhabilik vasitəsilə Qafqaz müsəlmanlarını birləşdirərək Rusiya Federasiyasını sıxışdırmaq və bölgədə böyük islam dövləti yaratmaqdan ibarətdir. Bütün bu işlərə nail olmaq üçün 1990-cı illərin əvvəllərində yuxarıda adları çəkilən fondların və təşkilatların köməkliyi ilə Qafqazda vəhhabilik ideologiyasına əsaslanan yeni təşkilat, partiya və hərəkatlar yaradılmağa başlandı. Misal olaraq bu kimi təşkilat, partiya və hərəkatlardan N. Xaçilayevin başçılıq etdiyi «Rusiya müsəlmanlarının ittifaqı» təşkilatının, M. Sadikovun həm sədr olduğu «Nur» hərəkatının, M. Rəcəbovun başçılıq etdiyi «Rusiya İslam Partiyası»nın, S. Asiyatilovun başçılıq etdiyi «Dağıstan İslam Partiyası»nın, A. Axtayevin və B. Maqomedovun baş-etdiyi «İslam Dirçəliş Partiyası»nın, M. Uduqovun başçılıq etdiyi radikal vəhhabi yönümlü «İslami yol» və «İslam milləti» təşkilatlarının, Ş. Basayevin başçılıq etdiyi «İçkeriya və Dağıstan xalqlarının Konqresi»nin, X.Xasbulatovun başçılıq etdiyi «Сəmaətül müslimin» təşkilatının adlarını çəkmək olar. Bunlarla yanaşı Qafqazda kifayət qədər dövlətə tabe olan və yaxud rəsmi şəkildə qeydiyyatdan keçən dini təşkilatlar da vardır. Şimali Qafqazda yerləşən Rusiya Federasiyasının 5 subyektində (Dağıstan, İnquşetiya,Qaracay-Çerkes, Kabardin-Balkariya və Çeçenistan Respublikalarında) kifayət qədər dini təşkilatlar mövcuddur. Rusiyanın Cənub hissəsində 11 ruhani idarəsi fəaliyyət göstərməkdədir. Statistik məlumatlara görə hazırda Qafqazda 1700 müsəlman təşkilatı vardır. Bu təşkilatlarla yanaşı, dini institutlar, mədrəsələr və məktəblər də fəaliyyət göstərirlər. Təkcə Dağıstanda 19 dini təmayüllü ali məktəb, 113 mədrəsə və 94 məktəb mövcuddur. Ümumilikdə bu dini tədris müəssisələrində 7,5 min tələbə və şagird təhsil almaqdadır. Lakin eyni zamanda vəhhabiliyin bölgədə daha geniş şəkildə yayılması məqsədi ilə təhsil almaq üçün xaricə kifayət qədər tələbə yollanmaqdadır. Təkcə 1996-cı ildə Dağıstan Respublikasından 1230, Çeçenistandan 500, Qaraçay-Çerkesiyadan isə 200 nəfər gənc dini təhsil almaq məqsədi ilə qeyri-rəsmi şəkildə xaricə göndərilmişdir. 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən Qafqazda vəhhabilik ideologiyasının yayılması məqsədi ilə yeni mətbuat orqanları təsis edilməyə başlanmışdır. Bunlardan «Cəmaat», «İslam xəbərləri», «İslamın nuru», «Əssəlam», «İslam yolu», «ƏI-mücahid», «ƏI-Rəiyyət əl-İslamiyyə», «İslam bayrağı», «Xilafət» qəzetlərinin və «Nurul islam» jurnalının adlarını çəkmək olar. Bu mətbuat orqanlarının əksəriyyəti bölgə müsəlmanlarını, mərkəzi Dağıstan olmaqla, Şimali Qafqazda vahid İslam dövlətinin yaradılmasına çağırırdılar. Bu istiqamətdə dini ədəbiyyatdan da geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Vəhhabiliyi təbliğ edən İbn Teymiyyənin, Cama-lüssultanın, Ə. Səluhuttinin, Mahmud İstanbuli Maqdinin, Maniə bin Hemməd əl-Cihninin, Bin Bəzin, M.D. Zeyninun, S.F. ƏI-Fuzanın, S. Qütbün, A.Q. Məkdinin, M.S. ƏI-Əşkarinin, F. Yakanın, M.A. Başamilin əsərləri Azərbaycan, gürcü, rus, avar, dargin, ləzgi, kumık, lak, tabasaran, çeçen, inquş, kabardin balkar dillərinə tərcümə edilərək geniş oxucu kütləsi arasında yayılmışdır. Bu ədəbiyyatlarla yanaşı, vəhhabiliyi qəbul etmiş Maqomed Taqayev, Əhməd Kadi Axtayev, Nadirşah Xaçilayev kimi qafqazlı ekstremist teoloqların yazdığı əsərlər bu ideologiyanın bölgədə yayılması işinə xidmət göstərmişdir. Vəhhabiliyi təbliğ edən ədəbiyyatların tərcüməsi və nəşri isə əsasən «Qurtuluş» Beynəlxalq islam təşkilatının sədri Sərvah Abəd Saax və Əlcəzair dövlətinin vətəndaşı Zarat Ədbül-Qadir tərəfindən maliyyələşdirilmişdir. 1999-cu ildən etibarən Rusiya Federasiyası vəhhabiliyi təbliğ edən ədəbiyyatların yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə dövlət nəzarətini ciddiləşdirmişdir. Lakin buna baxmayaraq belə ədəbiyyatların gizli şəkildə yayılmasının qarşısı hələ də alınmamışdır.

Vəhhabiliyin Qafqazda yayılması istiqamətində xarici amil böyük rol oynamışdır. Bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən xarici qüvvələrin əsas məqsədləri Qafqazda sabitliyi pozmaq və xüsusilə də Şimali Qafqazı Əfqanıstan variantına çevirməkdir. Özlərini dini alim və İslam təbliğatçıları kimi təqdim edən şəxslər Qafqazda vəhhabiliyin yayılması işində müstəsna fəaliyyət göstərirlər.

Beləliklə, artıq 1990-cı illərin əvvəllərində vəhhabilik Qafqazda kifayət qədər nüfuzlu yerini tutmuş olur. Bütün bunların nəticəsində isə SSRİ-nin süqutundan sonra bölgədə mürəkkəbləşmiş ictimai-siyasi vəziyyət daha da ağır vəziyyət alır.

QAFQAZDA VƏHHABİ EKSTREMİZMİ

SSRİ-nin süqutundan sonra Qafqazda ictimai-siyasi sabitliyi və ümumilikdə bölgədə təhlükəsizliyi pozan amillərdən biri də vəhhabi ekstremizmi oldu. Vəhhabilər ilk öncə tarixən Qafqazda mövcud olan ənənəvi İslamın əleyhinə çıxır və regionda fəaliyyət göstərən ruhani idarələrinin başçılarını İslamın düşməni elan etməyə başladılar. Bununla yanaşı, Qafqazda ənənəvi İslamın yayılmasında böyük təsirə malik olan nəqşibəndiyyə, qadiriyyə və şaziliyyə kimi sufi təriqətlərinin aradan qaldırılması istiqamətində silahlı mübarizəni genişləndirdilər. Bunun nəticəsində isə sufi təriqətləri ilə vəhhabilər arasındakı qarşıdurma şiddətləndi. Qafqazda tanınmış din xadimi və nəqşbəndiyyə şeyxlərindən olan şeyx Səid Qafqaz müsəlmanlarını vəhhabiləri bölgədən qovmağa çağırdı.

Ümumiyyətlə, Qafqazda vəhhabi ekstremizmi Dağıstandan başlandı. 1989-cu ilin may ayında bir dəstə vəhhabi ekstremisti Mahaçqalada yerləşən ruhani idarəsinə silahlı hücum təşkil edərək idarənin sədri müfti Mahmud Qekkiyevi dinsizlikdə və DTK ilə əməkdaşlıqda ittiham edərək qovdular. Daha sonra isə kişilərin bığlarını qısaldaraq saqqallarını uzatmalarının, qadınların isə bir başa çadraya bürələnmələrinin İslamın vacib şərti olduğunu bildirdilər. Bu şərtlərə əməl etməyən müsəlmanları peyğəmbərin qayda-qanunlarına zidd çıxan kimi qiymətləndirdilər. Dağıstanda mövcud olan sünni mühiti vəhhabilərin ekstremist fəaliyyətlərinin buradan başlama-larına münbit zəmin yaratdı. Çünki vəhhabilik sünnilikdən ayrıldığından, dəqiq desək, sünni məzhəblərin-biri olan Hənbəli məzhəbindən çıxdığı üçün onların sünni cəmiyyəti arasında daha tez yayılmasına imkan verir. Məhz bu səbəbə görə də 1999-cu il sentyabr ayının 16-da Dağıstan hökuməti respublikanın ərazisində vəhhabi ekstremistlərinin fəaliyyətini rəsmi şəkildə qadağan edən qanun qəbul etdi.

Dağıstanda vəhhabi ekstremistlərinin fəaliyyətini qadağan edən qanun qəbul edildikdən sonra onlar öz çirkin fəaliyyətlərini vəhhabilər üçün daha əlverişli olan Çeçenistanda genişləndirməyə başladılar. 1998-ci ildə Çeçenistanın Qudermes şəhərində keçirilmiş Dağıstan vəhhabilərinin liderlərinin görüşündə Dağıstanda fəaliyyət göstərən vəhhabilərin Çeçenistana köçürülməsi məsləhət görülmüşdür. Şübhəsiz ki, vəhhabi ekstremistlərin Çeçenistanda özlərinə sığınacaq tapmaları və burada öz çirkin fəaliyyətlərini genişləndirə bilmələrinin səbəblərindən biri də Çeçenistanın prezidenti Cövhər Dudayevin ölümü olmuşdur. Cövhər Dudayev Çeçenistan prezidenti kimi bir neçə dəfə vəhhabiliyin İslama yad bir ünsür olmasını bildirmiş və bu məzhəbin respublikada yayılmasının qarşısını almaq üçün əməli tədbirlər həyata keçirmişdir. C. Dudayevdən sonra Çeçenistanın baş naziri vəzifəsini tutan A. Masxadov da vəhhabilərə qarşı barışmaz mövqe nümayiş etdirmişdir.

Çeçenistanda radikal vəhhabi ekstremizminin inkişaf etdirilməsində ABŞ vətəndaşı olan çeçen məşəli iordaniyalı Fəthi Əş-Şaşani müstəsna rol oynamışdır. Çeçen-rus müharibəsi zamanı Fəthi Əş-Şaşani «Camaat» adı ilə məşhur olan vəhhabilərdən ibarət batalyon təşkil edərək bu müharibənin «müqəddəs müharibə» olmasını elan etmişdir. Lakin Fəthi Əş-Şaşani Rusiya Federasiyası ilə aparılan müharibəni bəhanə edərək öz əməlləri ilə bu ölkədən daha çox Qafqaza ziyan vurmuş oldu. Belə ki, gənc nəslin yüzlərlə nümayəndəsini yoldan çıxararaq ətrafına topladı və onların vasitəsi ilə bölgədə sülhü və təhlükəsizliyi təhdid altına aldı. Belə olan halda isə regionun ən qüdrətli dövləti olan Rusiyanın bölgədə dağıdıcı hərbi əməliyyatlarının genişləndirilməsinə şərait yaratdı. Bütün bunların nəticəsində isə İslam dininə etiqad edən qafqazlılar kifayət qədər böyük maddi və mənəvi zərbələrə məruz qaldılar.

Çeçenistanda vəhhabi ekstremizminin yayılmasında böyük rol oynayan şəxslərdən biri Bəqauddin Maqomedov olmuşdur. O, keçmiş dini dissident və İslam yönümlü ərəb dili kitabının müəllifi kimi tanınmışdır. B. Maqomedov 1996-cı ildə Çeçenistana rəhbərlik edən Yandarbiyevin dəvəti ilə gəlmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki məşhur terrorist Xəttab B. Maqomedovun ən yaxın silahdaşlarından biri olmuşdur. 1997-ci ilin axırlarında onun əmri ilə Dağıstandan vəhhabilərin böyük bir hissəsi Çeçenistana köçürülmüş və onlar tərəfindən orada Dağıstan hökumətinin əleyhinə terror aktları hazırlanaraq həyata keçirilmişdir. Daha sonra isə onun təhriki ilə Yandarbiyev Çeçenistanda bütün dünyəvi qanunların ləğv olunduğunu, yerinə isə şəriət qanunlarının hökm sürdüyünü elan etmişdir. Beləliklə, bütün Çeçenistan ərazisində şəriət məhkəmələri yaradıldı, ərəb məşəli vəhhabilər isə bu məhkəmələrə başçı təyin edildilər. Şəriət məhkəmələri ilə yanaşı B. Maqomedov Çeçenistanda vəhhabilərdən ibarət şəriət qvardiyası yaradır və vəhhabiliyə rəğbət bəsləyən İslam Xəlilov, Movladi Uduqov, İsa Umarov, Arbi Barayev, Əbdül-Malik Məcidov qeyri-qanuni şəkildə yaradılmış Çeçenistan İslam Respublikasında yüksək mülki və hərbi vəzifələrə təyin edilirlər. Bütün bunlar xaricdən vəhhabi missionerlərinin Qafqaza axınını daha da gücləndirdi. B. Maqomedovla yanaşı Həştərxanda yaşayan Eyyub Ömərova vəhhabi ekstremistlərinin liderlərindən biri kimi tanınmışdır. Hətta o, özünü Qafqaz müsəlmanlarının əmiri elan etmişdir.

Şübhəsiz ki, Çeçenistanda tüğyan edən vəhhabi ekstremizmini tarix boyu ənənəvi İslama sadiq qalan çeçen xalqı ilə əlaqələndirmək düzgün olmazdı. Həmin dövr çeçen xalqının özü də bu ekstremistlərin və terroristlərin təhdidi altına düşmüşdür. Vəhhabilərin özbaşınalığı və ekstremist fəaliyyətləri əleyhinə çeçen xalqı tərəfindən kifayət qədər etiraz dolu çıxışlar da olmuşdur. Xüsusilə Çeçenistanın müftisi Əhməd-Hacı Qədirov başda olmaqla respublikanın bütün tanınmış din xadimləri vəhhabilərin hərəkətlərini dəfələrlə pisləmiş və onların ekstremist hərəkətlərini Rusiyanın yenidən Qafqazda hərbi əməliyyatlar aparmasına təhrik edən amil kimi qiymətləndirmişdilər.

1998-ci il iyulun 25-də Çeçenistanın müftisi Əhməd-Hacı Qədirovun başçılığı ilə Qroznı şəhərində keçirilmiş Şimali Qafqaz müsəlmanlarının konqresində bütün konqres iştirakçıları tərəfindən vəhhabi ekstremizmi pislənmiş və onlara qarşı inzibati tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb edilmişdir. Lakin qanunsuz şəkildə yaradılmış şəriət məhkəmələri və səhra batalyonları vəhhabilərin ixtiyarında olduğu üçün silahsız və təşkilatsız xalq tərəfindən vəhhabilərə qarşı heç bir əməli tədbirlərin həyata keçirilməsi mümkün olmamışdır. Eyni zamanda böyük hərbi gücə malik olan Federal hökumət də Şimali Qafqaz müsəlmanlarının bu tələblərinə biganə yanaşmışdır.

Dağıstan, Çeçenistan respublikaları ilə yanaşı vəhhabilər İnquşetiya Respublikasında da öz ekstremist mövqelərini nümayiş etdirmişlər. Lakin İnquşetiya Respublikasına rəhbərlik edən Ruslan Auşevin və yerli inquş ruhanilərinin səyi nəticəsində Dağıstan və Çeçenistandan fərqli olaraq burada vəhhabi ekstremizmi geniş şəkildə qol-qanad açmağa müyəssər ola bilməmişdir. 1997-ci ilin mart ayında Xalq Yığıncağı adlandırılan respublika parlamentinə ünvanladığı məktubda Ruslan Auşev vəhhabiliyə qarşı ciddi və sərt inzibati addımların atılacağını bildirmişdir. 1998-ci ilin yayında İnquşetiyada ənənəvi İslam tərəfdarları vəhhabiliyin əleyhinə yönəlmiş bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirmişdir. Belə ki, inzibati orqanlardan vəhhabiliyə qarşı daha ciddi addımların atılması tələb olunmuş, orta məktəblərdə vəhhabiliyin ekstremist fəaliyyəti haqqında geniş maarifləndirmə işləri aparılmış, respublikada mövcud olan dini tədris müəssisələrinin maliyyə gəlirləri dövlət nəzarətinə alınmış, ənənəvi islamın-təbliği gücləndirilmiş, bütün ictimai-siyasi qüvvələrin fəaliyyəti sabitliyin və təhlükəsizliyin qorunmasına istiqamətləndirilmişdir. Həmin il Nazranda Qafqazda vəhhabi ekstremizminin qarşısının alınması məqsədi ilə Şimali Qafqaz respublikalarının müftilərinin müşavirəsi keçirilmişdir. Müşavirədə din xadimləri respublikaların rəhbərləri və federal hökuməti vəhhabi ekstremizminin yayılmasının qarşısını almağa çağırmışlar.

Digər Şimali Qafqaz respublikaları kimi vəhhabi ekstremizmi Kabardin-Balkariya Respublikasına da siraət etmişdir. Onlar burada bir sıra ictimai-siyasi sabitliyi pozan tədbirlər həyata keçirtməyə müvəffəq olmuşlar .Bu tədbirlər əsasən kabardinlərlə balkarları Rusiya Federasiyasının əleyhinə istiqamətləndirmək məqsədini güdmüşdür. Belə xoşagəlməz tədbirlərdən biri 1997-ci ildə Kabardinin Rusiyaya birləşdirilməsi münasibəti ilə Nalçik şəhərində ucaldılmış abidənin vəhhabi ekstremistləri tərəfindən partladılmasına cəhd göstərilməsidir.

1998-ci ilin mart ayında keçirilmiş Kabardin-Balkariya müsəlmanlarının üçüncü qurultayında çıxış edən din və dövlət adamları, tanınmış ziyalılar vəhhabi ekstremizmini təkcə respublika üçün deyil, bütün region üçün potensial təhlükə kimi qiymətləndirmişdilər. Vəhhabi ekstremistləri buna cavab olaraq həmin ilin avqust ayında Çeçenistanda döyüşmüş Anzor Atabiyevin başçılığı altında Xasanya adlı balkar kəndində dövlət əleyhinə çıxışlara başlamışdılar. Bunun nəticəsində isə dövlətin güc qüvvələri ilə vəhhabilər arasında silahlı toqquşma baş vermişdir. Hətta iş о yerə gəlib çatmışdır ki, vəhhabilər respublikanın Nalçikdə yerləşən Daxili İşlər Nazirliyinin binasına silahlı hücum da təşkil etmişdilər.

Qafqazda vəhhabi ekstremizminin qol-qanad aça bilmədiyi yeganə respublika Azərbaycan oldu. Şübhəsiz burada da vəhhabi ekstremizminə xidmət edənlər mövcuddur. Lakin Ulu Öndər Heydər Əliyevin dini və milli-mənəvi dəyərlərin inkişafı və qorunması sahəsində yürütdüyü məqsəd-yönlü siyasət onların ekstremist hərəkətlərinin qarşısını almış və bu gün də almaqdadır.

1993-cü ildə hakimiyyətə yenidən qayıdan Heydər Əliyev Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, mənəvi birliyin bərpa edilməsi, ictimai-siyasi sabitliyin yaradılması və xalqda dözümlülük keyfiyyətlərinin inkişaf etdirilməsi işində, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin və ölkə dindarlarının qüvvəsindən səmərəli şəkildə istifadə edilməsi üçün lazım olan şəraiti yaratmışdır. Heydər Əliyev tez-tez məscidlərə gedir və dindarlarla islamın əsl mahiyyətinin xalqa çatdırılmasının vacibliyi, islam pərdəsi altında ekstremist qüvvələrin qarşısının alınması haqqında söhbətlər aparırdı. Heydər Əliyev İslamın və başqa dinlərin humanist dəyərlərinə sədaqət nümayiş etdirən dindarlara və dini icmalara xüsusi qayğı ilə yanaşır və onları, başlıca olaraq, dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsində ən vacib amil hesab olunan tolerantlığın yaranmasında fəal iştirak etməyə çağırırdı.

1998-ci il 9-11 dekabr tarixində Bakıda «İslam sivilizasiyası Qafqazda» mövzusunda keçirilən beynəlxalq simpoziumda Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının öz milli-mənəvi dəyərləri ilə fəxr etməsindən və İslam mədəniyyətinə verdiyi töhfələrdən söhbət açaraq Vəhhabilik və başqa bunun kimi İslam dininə, bütövlükdə müsəlmanlığa ləkə gətirən radikal məzhəb və təriqətlərin əslində islam dini ilə heç bir bağlılığının olmamasını qeyd etmiş və İslam dininə yüksək qiymət verərək «İslam başqa dinlərə mənfi münasibətləri, dini qarşıdurmaları qadağan edir» demişdir.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasında milli-mənəvi dəyərlərin, xüsusilə, onun ayrılmaz hissəsi olan dini dəyərlərin inkişafı və möhkəmləndirilməsi prosesi Heydər Əliyev tərəfindən siyasi dəqiqliklə nəzərdən keçirildiyi üçün bir çox müsəlman ölkələrindən fərqli olaraq Azərbaycan Respublikasında İslam dininin əsl mahiyyəti və sülhsevər məğzi inkişaf etdirilir və hər növ radikal, terrorizm ideologiyalı, İslamla pərdələnmiş məzhəb və təriqətlərin qarşısı qətiyyətlə alınırdı. Azərbaycan Respublikası müsəlman ölkələri içində antiterror koalisiyasına birinci qoşulan respublika hesab olunmaqdadır. Şübhəsiz ki, mənəvi sahədə bir çox müsəlman dövlətlərinin nail ola bilmədikləri bu uğurlara Azərbaycanın nail olması Heydər Əliyevin milli-mənəvi dəyərlərə göstərdiyi əsl qayğının məntiqi nəticəsidir.

Azərbaycan Respublikasında dini dəyərlərin hər hansı subyektivizmdən kənar inkişaf etməsi ABŞ dövlətinin də diqqətini cəlb etmişdir. ABŞ rəsmiləri Azərbaycanda dini dəyərlərin saflıq və təmizlik ideyaları üzərində inkişaf et-məsində Ümummilli Lider Heydər Əliyevin bu sahədə olan siyasi təcrübəsini təqdirəlayiq hesab etmiş və bu təcrübənin başqa müsəlman dövlətlərində də tətbiq olunmasının vacibliyini vurğulamışlar.

2002-ci ilin 10-11 oktyabrında ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları üzrə Bürosu Azərbaycan hökumətinin dəstəyi ilə Bakıda «Demokratik cəmiyyətdə din və əqidənin rolu; terrorizm və ekstremizmə qarşı mübarizə yollarının araşdırılması» mövzusunda Beynəlxalq elmi konfrans keçirmişdir. Bu konfransda iştirak edən Heydər Əliyev müasir dünyamızın ən böyük problemi olan terrorizmi pisləyərək demişdir: «Azərbaycan beynəlxalq terrorizmə qarşı yönəldilmiş bir sıra tədbirlərdə fəal iştirak edir və istərdim bu konfransın vasitəsi ilə ATƏT-ə üzv olan ölkələrin nümayəndələrini bir daha əmin edim ki, terrorizmin bütün formalarına qarşı mübarizədə, Azərbaycan dövləti sizin tərəfdaşınızdır. Biz hesab edirik ki, terrorizm bəşəriyyətə qarşı yönəldilmiş qəddar əməl və niyyətlərin gerçəkləşməsinə xidmət etdiyinə görə onunla mübarizədə hamı ardıcıl, mütəşəkkil və amansız olmalıdır.

İlk növbədə biz hər bir fərdin həyatına görə məsuliyyət daşıyırıq. Əgər terrorizm bir insanın həyatını təhlükə qoyursa, deməli o, bizim bütün mədəniyyətimizi təhlükə altında qoyur. Məhz bütün insanların gələcəyi naminə bəşəri mədəniyyətin qələbəsi naminə biz hamımız mədəniyyətlərin və dinlərin qarşılıqlı dialoqunda ümumi dil tapmalı, ekstremizmi, terrorizmi və aqressiv separatizmi dəstəkləyən qara, kinli qüvvələrin cəhdlərini heçə çıxarmalıyıq. Dini, biz ilk növbədə, bir varlıq, mədəniyyətimizin, tarixi irsimizin və milli mentalitetimizin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul edirik».

Bütün sahələrdə olduğu kimi, dini dəyərlərə münasibət və tolerantlığın təmin olunması istiqamətində və ekstremizmin qarşısının alınmasında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də Heydər Əliyevin siyasi kursunu layiqincə davam etdirməkdədir.

XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində Qafqazın ən böyük problemlərindən biri olan vəhhabi ekstremizminin qarşısının alınması və bu problemin tamamilə aradan qaldırılması üçün Heydər Əliyevin modelindən istifadə olunması lazımdır. Bu gün Azərbaycan Respublikası ənənəvi İslamın qorunması, dini ekstremizmin qarşısının alınması, İslamın sülh və əxlaq prinsiplərinin gənc nəslin tərbiyəsi sahəsinə yönəldilməsi sahəsində təkcə Qafqazda deyil, bütün müsəlman ölkələri arasında nümunəvi dövlət hesab olunmaqdadır. Məhz buna görə vəhhabi ekstremizmi kimi mənfur bir problemin həlli yalnız və yalnız İslamın əsl mahiyyətinin dövlət tərəfindən qorunması və təbliğinə geniş şərait yaradılması ilə mümkün ola bilər. Bu istiqamətdə isə Heydər Əliyevin dini dəyərlərin inkişafı və qorunması modeli Qafqaz xalqları üçün əvəzsiz bir töhfədir.