Azərbaycanın vergi jurnalı.- 2015.-№ 5 (125).-S.57-78.

Ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində

vergitutmanın xüsusiyyətləri

Rzayev Pərviz Qafar oğlu

Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərkəzi

Xülasə

Tədqiqatın məqsədi - ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində vergitutmanın xüsusiyyətlərinin tədqiqi.

Tədqiqatın metodologiyası - sistemli yanaşma, müqayisəli təhlil.

Tədqiqatın nəticələri - ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində vergitutmanın xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflərin (vergitutma məqsədləri üçün gəlir və xərclərin daha səmərəli uçotu baxımından satışa silinən malların maya dəyərinin çəkili orta dəyər metodundan istifadə olunmaqla müəyyən olunması və malların yalnız alış qiyməti ilə uçota alınması) verilməsi.

Tədqiqatın məhdudiyyətləri - ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində vergitutmanın xüsusiyyətlərini elmi alternativlilik baxımdan geniş araşdırmaq və əsaslandırmaq tələb olunur.

Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti - ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində vergitutmanın xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsində müvafiq tədqiqat mənbəyi kimi istifadə.

Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi - ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində vergitutmanın xüsusiyyətlərinin müəyyən olunması və elmi cəhətdən əsaslandırılması.

Açar sözlər: ticarət fəaliyyəti, kiçik sahibkarlıq subyektləri, vergi yoxlamaları, vergi auditi. [səh.57-58]

1. Giriş

Son illər ərzində Azərbaycanın vergi sistemində həyata keçirilən islahatlar bu sistemin əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşməsinə səbəb olmuşdur. Vergi sisteminin təkmilləşməsi, eyni zamanda vergi nəzarəti məsələlərinə diqqətin yüksəldilməsi zəruriliyini reallaşdırmışdır. Vergi sisteminin, vergitutma bazasının müəyyən edilməsi mexanizminin mürəkkəb olması, onların dinamikliyi vergi nəzarəti məsələlərinə diqqətin artmasına zəmin yaratmışdır.

Vergi sisteminin formalaşması və inkişafı göstərir ki, mühasibat və vergi uçоtu məlumatları əsasında səmərəli vergi nəzarətinin həyata keçirilməsi, vergi növlərinin hesablanması istiqamətində çətinliklərin aradan qaldırılması mümkündür. Başqa sözlə uçоt məlumatlarının reallığı, ona düzgün nəzarətin təşkili vergitutmanın səmərəliliyinə təsir edən amillərdir.

Qeyd etməliyik ki, ticarət fəaliyyətini həyata keçirən təsərrüfat subyektlərində vergi ödəyiciləri tərəfindən malların maya dəyərinə uyğun satılması və idхal-iхrac əməliyyatları zamanı vergilərin düzgün hesablanması, yaranmış dövriyyənin (gömrük dəyərinin) uçоtunda əks etdirilməsi və vergilərin hesablanması vergi nəzarəti istiqamətində mühüm məsələdir. Bu baxımdan optimal vahid bir uçot sisteminin yaradılması, ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan kiçik sahibkarlıq subyektlərində səmərəli vergi nəzarətinin təşkili məsələləri müzakirə və araşdırmalar obyekti hesab olunur.

Azərbaycan Respublikasında ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində vergitutma amillərinin rolunun təhlili, bu sahədə yoxlamaların keçirilməsi məqalənin mahiyyətini təşkil edir. Qeyd olunan məqsədə nail olunması üçün sahibkarlıq subyektlərinin mövcud vəziyyətinin təhlili və onun inkişaf meyillərinin üzə çıxarılması, sahibkarlıq mühitinin, sahibkarlığın regional strukturunun və inkişaf dinamikasının, sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsi tədbirlərinin sistemliliyinin təhlili məqalənin əsas vəzifələri kimi qarşıya qoyulur.

Son illərdə aparılan tədqiqatlarda əlavə dəyər vergisi və ya sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olan ticarət fəaliyyəti subyektlərində uçotun təkmilləşdirilməsi, vergitutmanın tənzimlənməsi tam şəkildə tədqiq olunmamışdır.

Qeyd etməliyik ki, son dövrlərdə vergilərin istehsal və xidmət proseslərinə təsirini öyrənən monoqrafiyalar, dissertasiyalar, tədqiqat işləri yazılmışdır. Lakin bu tədqiqatlarda əsas diqqət bütövlükdə sahibkarlıq subyektləri qarşısında vergitutma ilə bağlı dayanan problemlərin həllinə yönəlmiş, lakin xidmət, o cümlədən ticarət sahələrinin vergi tənzimlənməsinin nəzəri əsaslarının öyrənilməsinə, bu sahədə xarici təcrübənin və perspektivlərin tədqiqinə lazımi diqqət yetirilməmişdir.

Bununla əlaqədar olaraq deyə bilərik ki, müasir dövrdə ticarət sahəsində sahibkarlığın stimullaşdırılması və səmərəliliyin artırılması əsas problem kimi qəbul olunur. Bu baxımdan problemin həlli istiqamətində əlavə dəyər vergisi və ya sadələşdirilmiş [səh.58-59] verginin ödəyicisi olan ticarət fəaliyyəti subyektlərində, başqa sözlə, ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlıq subyektlərində vergitutmanın xüsusiyyətləri mövzusu olduqca aktualdır. Qeyd edilənlər belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, müasir dövrdə ticarət sahəsində vergi nəzarətinin təşkilinin nəzəri və praktiki aspektlərinin araşdırılması xüsusi aktuallıq kəsb edir.

2. Ticarət anlayışı və onun mahiyyəti

Ticarət alqı-satqı və xidmət sahələri ilə müşayiət olunan sahibkarlıq fəaliyyəti anlamını ifadə edir. Dəqiq ifadə etsək, ticarət fəaliyyəti malların satışı, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmətlərin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş fiziki və hüquqi şəxslərin sahibkarlıq fəaliyyətidir.

Ticarət müəssisələrinin əsas funksiyalarına aşağıdakılar aid edilir [5]:

Daşıma: əmtəənin istehsal olunduğu yerdən istehlak olunduğu yerə daşınması;

Bölgu: əmtəənin alıcının tələbatlarına uyğun formada və miqdarda təklif olunmasının təmin edilməsi;

Saxlama: əmtəənin istənilən zamanda alınması və istifadəsinin mümkünlüyünün təmin edilməsi;

Komplektləşdirmə: təklifin istehlak halına uyğunlaşdırılması üçün bir-birini tamamlayan əmtəə dəstlərinin və ya ixtisaslaşmış əmtəə dəstlərinin yaradılması;

Əlaqələrin qurulması: məsafəcə uzaqda yerləşən çoxsaylı alıcılar qrupları ilə əlaqələrin qurulması;

Məlumatlandırma: bazarda tələbat və rəqabətli mübadilənin şəraiti barədə biliklərin əldə edilməsi.

Ticarət topdan və pərakəndə ticarətə bölünür. Topdansatış - şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi istehlak təyinatı istisna olmaqla, sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədi ilə malların satışını həyata keçirən ticarət fəaliyyətidir.

Topdan ticarət malların peşəkar istifadəçilərə və ya malların son satışdan əvvəlki mərhələyə iri partiyalarla satışıdır. Topdansatış ticarəti özündə yenidən satmaq və ya peşəkar istifadə üçün alanlara əmtəə və ya xidmətlərin satılması üzrə bütün fəaliyyətləri birləşdirir. Topdansatışla ticarət edənlər - iş gördükləri bütün əmtəələr üzərində mülkiyyət hüququ əldə edən müstəqil kommersiya müəssisələridir. Tam xidmət silsiləsi olan topdansatış ticarətçisi əmtəə ehtiyatlarının saxlanılması, satıcılara verilməsi, kreditləşdirmə, əmtəənin çatdırılmasına təminat və idarəetmə sahəsində yardım kimi xidmətlər təklif edirlər. Topdansatış tacirləri əsasən pərakəndə satış müəssisələri ilə alver apararaq, onlara tam xidmətlər dəsti təklif edirlər. Topdan ticarət - bu ticarət satışdan əvvəlki mərhələni və ya peşəkar istifadəçiləri mallarla təchiz edir. Topdan ticarət müstəsna hallar olmadan alınmş malların pərakəndə satışdan əvvəlki mərhələsində mal satışıdır. Aralıq istehlak üçün alınmış mallardan istifadə [səh.59-60] edən, (məhsul istehsalı üçün sahibkarlıq fəaliyyəti) təsərrüfat subyektləri də topdan ticarət fəaliyyətini həyata keçirirlər.

Son dövrlərdə aparılan müşahidələr göstərir ki, topdansatış ticarətin mübadilə prosesində rolu artır, istehsalçıların, agent və brokerlərin topdansatış fəaliyyəti isə azalır. Topdansatış ticarətdə məhsul vahidinə düşən mənfəətin miqdarı çox aşağı olduğu üçün onlar daim əmək məhsuldarlığını artırmağa istiqamətlənirlər. Bunun üçün satış həcminin artırılması, satış heyətindən və maddi-texniki bazadan daha səmərəli istifadə yolları axtarılır.

Pərakəndə satış bilavasitə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, yalnız şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi məqsədlər üçün malların satışını həyata keçirən ticarət fəaliyyətidir. Pərakəndə ticarət əmtəələrin son istehlakçılara (əmtəələri şəxsi istehlak üçün alan insanlar, ailələr, ev təsərrüfatları) satılmasından ibarət olan iqtisadi fəaliyyət növüdür. Pərakəndə ticarət satış prosesinin axırıncı mərhələsinin - əmtəənin son istehlakçıya çatdırılması - iştirakçısıdır. Pərakənda satışa malların və xidmətlərin son istehlakçılara qeyri-kommersiya məqsədli şəxsi istifadəsi üçün birbaşa satışı ilə bağlı istənilən fəaliyyət aiddir. Pərakəndə ticarət müəssisələri pərakəndə ticarətin özünəməxsus xüsusi spesifik üsul və metodlarını tətbiq etməklə əmtəələrin bilavasitə əhaliyə, yəni fiziki şəxslərə satırlar.

İstehsalçı müəssisələr, onların filial və bölmələri, topdansatış tacirlər əmtəələri son istehlakçıya satdıqları halda pərakəndə ticarət funksiyalarını yerinə yetirmiş olurlar. Əmtəə bazarlarında istehsalçı ilə istehlakçılar arasında əlaqələrin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikaları mürəkkəbləşdikdə azad mübadilənin təşkil edilməsi üçün tələb olunan vəzifələrin bir çoxu istehsalçı tərəfindən tam şəkildə həyata keçirilə bilmir. Belə hallarda, istehsalçı və istehlakçı arasında vasitəçilərin fəaliyyət göstərməsi zərurəti yaranır. Vasitəçilərin xidmətlərinə müraciət mübadilənin istehsalçı-istehlakçı zəncirinin böyüyərək istehsalçı-vasitəçi-istehlakçı formasını almasına gətirir.

Əhalinin fasiləsiz olaraq mallarla təmin olunmasında topdan və pərakəndə ticarət şəbəkələrinin rolu və əhəmiyyəti əvəzedilməzdir. Kommersiya fəaliyyətinin səmərəli həyata keçirilməsi üçün topdan və pərakəndə satışın öyrənilməsi və tədqiqi olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, kommersiya fəaliyyətinin əsasını satış təşkil edir[5].

3. Sahibkarlıq subyektləri və sadələşdirilmiş uçot

Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyətinin davamlı inkişafı dövlətin iqtisadi siyasətinin mühüm tərkib hissəsidir. Sahibkarlıq fəaliyyəti şəxsin müstəqil sürətdə həyata keçirdiyi, əsas məqsədi əmlak istifadəsindən, əmtəə satışından, işlər görülməsindən və ya xidmətlər göstərilməsindən mənfəət (fərdi sahibkarlar tərəfindən gəlir) götürülməsi olan fəaliyyətdir. [səh.60-61] Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın qanun çərçivəsində həyata keçirilən bütün formalarına icazə verilir. Mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq sahibkarlığın bütün formaları bərabər hüquqludur. Hər kəsin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası ilə müəyyən olunmuş qaydada azad sahibkarlıq fəaliyyəti və qanunla qadağan edilməyən digər iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq hüququ vardır.

Sahibkarlıq subyektlərinin ölçüsünə görə kateqoriyası işçilərin orta siyahı sayı və illik gəlirlərinin həcmi əsas götürülməklə müəyyənləşdirilir. Yeni yaradılan sahibkarlıq subyektlərinin kiçik, orta və iri sahibkarlar kimi müəyyənləşdirilməsində onların dövlət qeydiyyatına və ya vergi uçotuna alındığı tarixdən 1 (bir) il müddətində müəyyən edilmiş işçilərin say göstəricisi əsas götürülür. İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə bu meyarların hədlərinin müəyyən edilməsi Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən həyata keçirilir. Kiçik sahibkarlıq subyektləri statistik və mühasibat hesabatlarını müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən müəyyən olunan və vergitutma məsələlərinin həlli üçün məlumatı özündə əks etdirən sadələşdirilmiş qaydada və formada həyat keçirirlər.

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunun (29 iyun 2004-cü il) 9-cu maddəsinə (kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi) əsasən kiçik sahibkarlıq subyektləri maliyyə hesabatlarını kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilmiş uçotun Qaydalarına uyğun olaraq tərtib etməlidirlər və ya seçimlərindən asılı olaraq Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat uçotu Standartlarına uyğun şəkildə, bu Qanunun 10.1-ci maddəsinə əsasən ictimai əhəmiyyətli qurumlar və kiçik sahibkarlıq subyektləri istisna olmaqla, kommersiya təşkilatları maliyyə hesabatlarını Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun tərtib etməlidirlər və ya öz seçimlərindən asılı olaraq Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına uyğun şəkildə tərtib edə bilərlər [7].

Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olan kiçik sahibkarlıq subyektləri öz fəaliyyətlərinin uçotunu “Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabı”nda aparırlar. Kiçik sahibkarlıq subyektləri Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən olunmuş qaydada təsdiq edilmiş və tətbiqi məcburi olan ilkin uçot sənədləri formalarından istifadə edirlər. Kiçik sahibkarlıq subyektləri gəlirlərinin və xərclərinin uçotunu Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq kassa və ya hesablama metodu ilə apara bilərlər.

Azərbaycan Respublikası vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri olan kiçik sahibkarlıq subyektləri könüllu olaraq mühasibat uçotunu ikili yazılış üsulu ilə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada apara bilərlər. Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi ödəyiciləri olmayan kiçik sahibkarlıq subyektləri, mühasibat uçotunu qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi [səh.61-62] tərəfindən təsdiq edilmiş “Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı”na, mühasibat uçotu üzrə standartlara uyğun aparmaqla müvafiq mühasibat hesabatlarını aidiyyəti üzrə təqdim edirlər.

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq kiçik sahibkarlıq subyektlərində mühasibat uçotunun təşkilinə, uçot siyasətinin formalaşdırılmasına və təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi zamanı qanunvericiliyin tələblərinə riayət edilməsinə görə məsuliyyəti kiçik sahibkarlıq subyektinin rəhbəri daşıyır [4].

Qanunvericiliyə əsasən qeyd edilən qaydalar sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri kimi fəaliyyət göstərən, təşkilati-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi və fıziki şəxs sayılan kiçik sahibkarlıq subyektlərinə şamil edilir. Hüquqi şəxs yaratmadan kiçik sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin vergi orqanlarında vergi ödəyicisi kimi uçota alınması Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Hüquqi şəxs yaratmaqla kiçik sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslərin dövlət qeydiyyatını qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanı (Vergilər Nazirliyi) həyata keçirir.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə hal-hazırda qeydiyyatda olan vergi ödəyicilərinin ümumi sayı təqribən 700 minə yaxındır. 2015-ci ilin əvvəlinə olan məlumata əsasən Azərbaycanda 270 minə yaxın kiçik sahibkarlıq subyekti vardır ki, bunların da çoxu ticarətlə məşğuldur. Bu sahə üzrə 190 min kiçik sahibkar fəaliyyət göstərir [8].

4. Əlavə dəyər vergisinin odəyiciləri.

Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada ticarət təşkilatları əlavə dəyər vergisinin və ya sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri ola bilərlər. Vergitutmanın məqsədləri üçün aparılan vergi auditi zamanı bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla gəlirlərin reallaşması diqqətlə araşdırılmalıdır. ƏDV və ya sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olan ticarət təşkilatları Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliklərinə uyğun olaraq mühasibat və vergi uçotunu aparmağa borcludur. Yoxlama zamanı aşağıdakı məsələlərə diqqət edilməlidir.

Vergi Məcəlləsinin 154.1-ci maddəsinə əsasən, ƏDV-nin ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçən və ya qeydiyyatdan keçməli olan şəxs ƏDV-nin ödəyicisidir. Vergi Məcəlləsinin 154.2-ci maddəsinə əsasən, qeydiyyatdan keçən şəxs qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi andan etibarən vergi ödəyicisi olur. Qeydiyyata dair ərizə verməli olan, lakin qeydiyyatdan keçməmiş şəxs qeydiyyata dair ərizə vermək öhdəliyinin yarandığı dövrdən sonrakı hesabat dövrünün başlanğıcından etibarən vergi ödəyicisi sayılır. Vergi Məcəlləsinin 154.3-cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasına ƏDV tutulan malları idxal edən şəxslər bu cür idxal malları üzrə ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar. [səh.62-63]

Vergi tutulan əməliyyatın dəyəri. Vergi Məcəlləsinin 161-ci maddəsinə əsasən, vergi tutulan əməliyyatın dəyəri müəyyən olunur. Məcəllənin 161.1-ci maddəsinə əsasən, vergi tutulan əməliyyatın dəyəri vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər hansı digər şəxsdən aldığı, yaxud almağa hüququ olduğu haqqın ƏDV nəzərə alınmadan məbləği (yol vergisi istisna olmaqla, digər vergilər, rüsumlar və ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) əsasında müəyyən edilir. Məcəllənin 161.2-ci maddəsinə əsasən, əgər vergi ödəyicisi vergi tutulan əməliyyatın əvəzində mal, iş və ya xidmət alırsa, yaxud almağa hüququ varsa, bu malların, işlərin və ya xidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan bazar dəyəri (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə daxil edilir.

Məcəllənin 161.3-cü maddəsində qeyd olunur ki, Məcəllənin 159.4-cü, 159.5-ci və 159.6-cı maddələrində göstərilən hallarda vergi tutulan əməliyyatın dəyəri təqdim edilmiş malların, görülmüş işlərin və ya göstərilmiş xidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan formalaşan dəyərindən (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) ibarət olur. Vergi tutulan əməliyyatın dəyəri Məcəllənin 159-cü maddəsində göstərilən qaydada müəyyən edilir.

Bu qayda Məcəllənin 159.6-cı maddəsinə uyğun olaraq, qeydiyyat ləğv edildikdə, əldə qalan mallara da tətbiq edilir.

Vergi Məcəlləsinin 162.1-ci maddəsində göstərilir ki, vergi tutulan idxalın dəyəri malların Azərbaycan Respublikasının gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəyyən edilən gömrük dəyərindən və mallar Azərbaycan Respublikasına gətirilərkən ödənilməli olan rüsumlardan və vergilərdən (ƏDV və yol vergisi nəzərə alınmadan) ibarətdir. Məcəllənin 162.2-ci maddəsində qeyd olunur ki, Məcəllənin 171.2-ci maddəsinə uyğun olaraq idxalın bir hissəsi kimi sayılan xidmət göstərildikdə, onun ƏDV nəzərə alınmadan dəyəri Məcəllənin 162.1-ci maddəsində göstərilən dəyərə əlavə edilir.

Vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi. Vergi Məcəlləsinin 163-cü maddəsinə əsasən, vergi tutulan dövriyyə dəqiqləşdirilir. Vergi Məcəlləsinin 163.1-ci maddəsi aşağıdakı hallarda mal göndərənin, iş görənin və xidmət göstərənin vergi tutulan əməliyyatlarına tətbiq edilir:

Ø əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal tam və qismən geri qaytarıldıqda;

Ø əməliyyatın xarakteri dəyişdikdə;

Ø qiymətlərin aşağı düşməsi və ya hər hansı digər səbəbdən əməliyyat üçün razılaşdırılmış kompensasiya dəyişdikdə;

Ø vergi ödəyicisi elektron vergi hesab-faktura verdikdən sonra vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar üzə çıxdıqda və bu cür dəqiqləşdirmə qanunvericiliyə müvafiq olaraq aparıldıqda.

Vergi odəyicisi Vergi Məcəlləsinin 163.1-ci maddəsində göstərilən hallardan birinin nəticəsində: [səh.63-64] - ƏDV üçün elektron vergi hesab-fakturanı vermiş və ƏDV-nin məbləğini həmin hesab-fakturada düzgün göstərməmişdirsə;

- ƏDV-nin bəyannaməsində verginin məbləğini düzgün göstərməmişdirsə, Vergi Məcəlləsinin 174.2-ci və ya 175.5-ci maddəsinə muvafiq sürətdə dəqiqləşdirmə aparılır. Dəqiqləşdirmə qiymətləndirmə bazasında dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır.

Əlavə dəyər vergisinin yoxlanması. ƏDV-nin yoxlanılmasının aşağıdakı ardıcıllıqla aparılması məqsədəuyğundur:

Ø Yoxlanılan şəxsin ƏDV üzrə ödəyici olmasını şərtləndirən halların araşdırılması;

Ø ƏDV tutulan əməliyyatların düzgünlüyünün müəyyənləşdirilməsi;

Ø ƏDV-nin əvəzləşdirilməsinin düzgünlüyü.

Əlavə dəyər vergisinin yoxlanması ardıcıllığına diqqət yetirək:

1. Yoxlanılan şəxsin ƏDV üzrə öhdəliyi müəyyənləşdirilərkən vergi ödəyicisinin sahibkarlıq fəaliyyətindən qeydiyyat üçün nəzərdə tutulan həddən artıq vergi tutulan əməliyyat aparmasının hansı hesabat dövrünə aid olması müəyyənləşdirilir. Vergi ödəyicisi ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatı məcburi olduğu qeydiyyat üçün ərizə verildiyi tarix müəyyənləşdirilir. Əgər ərizə qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş müddətdə vergi orqanına təqdim edilməmişdirsə, Vergi Məcəlləsinin 58.4-cü maddəsinin tətbiqi məqsədilə qeydiyyatsız fəaliyyət dövrü ərzində ƏDV tutulan əməliyyatlar üzrə büdcəyə ödənilməli olan vergi məbləği hesablanır. Bu barədə səyyar vergi yoxlaması aktında maliyyə sanksiyasının tətbiq olunması üçün müvafiq təkliflər verilir.

2. Yoxlayıcı ƏDV üzrə vergitutma obyektinin və vergi tutulan əməliyyatların dəyərinin müəyyənləşdirilməsinin düzgünlüyünə diqqət etməlidir. ƏDV tutulan əməliyyatlar müəyyənləşdirilərkən vergi ödəyicisinin qeyri-rezidentə verdiyi ödəmələrə fikir verməli, həmin ödəmələrdən ödəmə verən şəxsin hansı vergi rejimində (sadələşdirilmiş və ya ƏDV ödəyicisi) olmasından asılı olmayaraq ƏDV-nin hesablanmasına və dövlət büdcəsinə vaxtında ödənilməsinə diqqət etməlidir. Yoxlama zamanı malların təqdim edildiyi (işlərin görüldüyü, xidmətlərin göstərildiyi) yerin və vergi tutulan əməliyyatın vaxtının müəyyənləşdirilməsi əhəmiyyətli olduğundan xüsusi fikir verilməlidir. Ödəniş əvvəlcədən həyata keçirildiyi hallarda ƏDV-nin hesablanmasına diqqət etməlidir. Bu bənd üzrə ƏDV tutulan, sıfır (0) dərəcə və vergidən azad olunan əməliyyatların həcminin düzgün müəyyənləşdirilməsi və vergi dərəcəsinin tətbiqi məsələsinə diqqət edilməlidir.

3. Vergi Məcəlləsinin175-ci maddəsinə müvafiq olaraq aşağıdakı şərtlər yerinə yetirildikdə, ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi aparıla bilər:

Ø mallar (işlər, xidmətlər) kommersiya məqsədi ilə alınmışdır;

Ø malların (işlərin, xidmətlərin) alınmasına görə elektron vergi hesab-fakturası əldə edilmişdir; [səh.64-65]

Ø malların (işlərin, xidmətlərin) dəyərinin nağdsız qaydada ödənilməsini təsdiq edən sənədlər mövcuddur;

Ø mallar (işlər, xidmətlər) ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatlar nəticəsində əldə edilmişdir.

Bəzi hallarda mallar alınarkən malgöndərənlərə, satıcılara ödənilmiş ƏDV dövlət büdcəsindən əvəzləşdirilməyərək, alınmış əsas vəsaitlərin ilkin dəyərinə aid edilir.

Bu hallar aşağıdakılardır:

Ø mallar (işlər, xidmətlər) ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçməyən şəxslərdən vergi hesab - fakturası olmadan və ya saxta vergi hesab - fakturası ilə əldə edildikdə;

Ø mallar (işlər, xidmətlər) qeyri-kommersiya fəaliyyətini həyata keçirmək üçün əldə edildikdə;

Ø ƏDV-dən azad olunan mal (iş, xidmət) istehsalı və satışı ilə məşğul olan vergi ödəyiciləri tərəfindən E-VHF əldə etdikdə.

Ø Yoxlayıcı büdcəyə ödəmələr müəyyən edilərkən əvəzləşdirilən ƏDV-nin məbləğinin düzgünlüyünə diqqət etməlidir.

Bu bənd üzrə vergi hesab-fakturalarının tətbiqi qaydalarına əməl edilməsinə fikir verilməlidir.

Yekunda isə yoxlamanın əhatə etdiyi dövrdə ƏDV-nin bəyənnamələr üzrə göstəriciləri ilə yoxlama ilə müəyyənləşdirilmiş göstəricilər üçün müqayisə cədvəli qurulmalı, hesabat dövrləri üzrə fərqlər aşkar edildiyi hallarda Vergi Məcəlləsi ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada maliyyə sanksiyalarının tətbiqi üçün təkliflər verilməlidir.

Əlavə dəyər vergisinin yoxlanılması zamanı aşağıdakı məsələlər vergi auditi ilə əhatə olunmalıdır. Hesablanmış aylıq vergi məbləği mühasibat uçotu yazılışları ilə (baş kitabla) üzləşdirilməlidir. Bu zaman iri məbləğdə edilmiş düzəlişlərə və dəqiqləşdirilmiş dövriyyələrə xüsusi fikir verilməlidir. Əvvəlki vergi auditi aktına baxılmalı və edilmiş düzəlişlərə diqqət yetirilməlidir.

ƏDV məqsədləri üçün vergi ödəyicisinin müəyyən edilməsi zamanı ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata dair ərizə vermə öhdəliyinin yaranıb-yaranmaması araşdırılmalıdır. Bu zaman vergi ödəyicisinin faktiki göstərdiyi fəaliyyətə, Vergi Məcəlləsinin 155.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan dövr ərzində vergi tutulan əməliyyatların həcminə (Vergi Məcəlləsinin 164-cü maddəsinə əsasən ƏDV-dən azad edilən dövriyyə nəzərə alınmamalıdır), xronometraj metodu ilə müşahidə aparıldığı halda tərtib edilən aktın nəticələrinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Vergitutma obyektinin müəyyən edilməsi zamanı vergidən azad olunan və vergiyə "0" dərəcə ilə cəlb olunan əməliyyatların aparılmasına əsas verən sənədlərə (sertifikatların qüvvədə olma müddətlərinə və s.) diqqət yetirilməlidir. Bu zaman 01.01.2001-ci il tarixədək aparılmış əməliyyatlara görə daxil olan vəsaitlər, vergi ödəyicisinin ƏDV qeydiyyatı ləğv edilibsə, sahibliyində qalan mal qalıqları və müəssisənin [səh.65-66] bir əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən əməliyyatları (alqı-satqı barədə məlumatın 10 gün müddətində vergi orqanına təqdim edilməsi məsələsi) ayrı-ayrılıqda araşdırılmalıdır.

Vergi tutulan əməliyyatın dəyərinin, o cümlədən vergi tutulan idxalın dəyərinin müəyyən ediməsində ƏDV nəzərə alınmadan dəyərin düzgün formalaşmasına, idxalın bir hissəsi kimi gostərilən xidmətlərə baxılmalıdır.

Vergi tutulan əməliyyatın dəyərini müəyyənləşdirərkən malların göndərilməsinə, işlərin görülməsinə və ya xidmətlərin göstərilməsinə, həmçinin ixracatçının idxalına yardımçı xarakter daşıyan malların göndərilməsinə, işlərin görülməsinə və ya xidmətlərin göstərilməsinə, eyni zamanda mövcud bazar qiymətlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Əməliyyatların aparıldığı (o cümlədən idxalın) vaxtın müəyyən edilməsi zamanı avans ödənişlərin olub-olmaması və vergi hesab fakturalarının qeydiyyat kitabındakı yazılışlar yoxlanılmalıdır. Vergi Məcəlləsinə əsasən malların təqdim edildiyi, iş və xidmətlərin göstərildiyi yerin müəyyən edilməsi zamanı bağlanmış müqavilələrin şərtləri də diqqətlə öyrənilməlidir.

Aparılan vergi auditi zamanı malların göndərilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı müqavilələrin öyrənilməsi zamanı həmin müqavilədə göstərilən əməliyyatların agent vasitəsi ilə aparılan əməliyyatlara aid edilib-edilməməsi, digər şəxsin agent vasitəsi ilə həyata keçirdiyi əməliyyatlar üzrə ƏDV-nin hesablanmasının sahəvi xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Aparılmış əvəzləşdirmələrin yoxlanılması zamanı vergi qanunvericiliyinin müddəalarına və iri məbləğdə aparılmış əvəzləşdirilmələr araşdırılmalıdır. Bu zaman əməliyyatın aparılması vaxtına, ƏDV-nin depozit hesaba ödənilməsinə, malların dəyəri ilə ƏDV məbləğinin eyni vaxtda ödənilməsinə, Vergi Məcəlləsinin 175.1.3-cü maddəsinə müvafiq olaraq vergi ödəyicisi tərəfindən vergi-hesab fakturası üzrə alınmış malların (iş və xidmətlərin) dəyəri ödənilərkən, ƏDV məbləğinin ödənilməsi vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirməlidir.

Əvəzləşdirilməsinə yol verilməyən əməliyyatlar diqqətlə araşdırılmalıdır. Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada qeyri-rezidentin gördüyü işlərin və göstərilən xidmətlərin yerinin düzgün müəyyən edilməsinə xüsusi fikir verilməlidir.

Qeyri-rezidentə görə ödənilmiş ƏDV məbləği əvəzləşdirilərkən, ƏDV məbləğinin təyinatı üzrə ödənilməsinə diqqət yetirilməlidir.

Vergi Hesab Fakturalarının hərəkətlərinin qanunauyğunluğu, itirilmiş və ya məhv edilmiş VHF-nın siyahısı diqqətlə araşdırılmalıdır.

Qeyri-rezidentə ödənilməli olan məbləğdən hesablanan ƏDV-nin düzgünlüyü yoxlanılarkən bağlanmış müqavilələrin şərtləri və işin görülməsi barədə təqdim edilən sənədlər (hesablar) araşdırılmalıdır.

Hesablanmış aylıq vergi məbləği mühasibat uçotundakı (baş kitabdakı) yazılışla üzləşdirilməlidir. Bu zaman iri məbləğdə edilmiş düzəlişlərə və dəqiqləşdirilmiş [səh.66-67] dövriyyələrə xüsusi fikir verilməlidir. Əvvəlki vergi auditi aktına baxılmalı və edilmiş düzəlişlərə diqqət yetirilməlidir.

Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada qeyri-rezidentin gördüyü işlərin və göstərildiyi xidmətlərin yerinin düzgün müəyyən edilməsi araşdırılmalıdır.

Vergi agentləri tərəfindən qeyri-rezidentin gördüyü iş və göstərdiyi xidmətlərə görə verginin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş müddətdə hesablanıb ödənilməsi halları araşdırılmalıdır[1, 3].

Mal dövriyyəsində ƏDV-nin müəyyən edilməsi. Ticarət müəssisəsinin mal dövriyyəsi “Məhsul satışı” (46) hesabının “Gəlirlər” subhesabının (46-1) kredit dövriyyəsi ilə müəyyən edilir. Bu məbləğdə daxil olan və büdcəyə ödənməli olan ƏDV-nin miqdarı aşağıdakı provodka ilə qeyd olunur:

“ƏDV” subhesabının (46-3) debeti “ƏDV üzrə hesablaşmalar” subhesabının (68-3) krediti (hesablanmış ƏDV)

Əgər ticarət müəssisəsi müxtəlif vergi rejimlərini tətbiq etməklə alınmış və ya komissiyaya götürülmüş malları satırsa, onda daxil olan ƏDV məbləğlərinin bölüşdürülməsi zamanı aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur.

Ø pərakəndə və topdansatış ticarət üzrə-satılmış malların dəyəri (mal dövriyyəsi);

Ø tapşırıq müqavilələri üzrə-təqdim olunmuş xidmətlərın komissiya mükafatları şəklində əldə olunan dəyəri.

Buna görə də, daxil olan ƏDV-nin xüsusi uçotu Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 172-ci maddəsində göstərilmiş qaydada həyata keçirilməlidir.

Geri qaytarılmış mallar üzrə ƏDV-nin müəyyən edilməsi. Malların qaytarılması müxtəlif vergi dövrlərində baş verdikdə, ƏDV üzrə hesablaşmalar müxtəlif formalarda aparılır. Qaytarılan malların realizasiyası zamanı hesablanan və büdcəyə ödənilən ƏDV-nin məbləği cari vergi dövründə satış kitabının əlavə vərəqinə daxil edilməli və həmin əlavə vərəqdəki məlumatlar əsasında düzəlişin aparıldığı dövr üçün dəqiqləşdirilmiş vergi bəyannaməsi hazırlanır. Alış və satış kitabının əlavə vərəqlərinin formalaşdırılmasının aşağıdakı rejimləri vardır:

Ø cari dövr üzrə: bu zaman alış kitabının növbəti vergi dövrlərində edilmiş düzəlişlərlə formalaşması müddətində əlavə vərəqlər yaranır;

Ø düzəlişlərin edilməsi müddəti üzrə: əvvəlki dövrlərdə formalaşan və cari vergi dövründə dəyişiklik edilən əlavə vərəqlər formalaşır.

Keyfiyyət tələblərinə cavab verməyən malın qaytarılması zamanı satıcı alqı-satqı müqaviləsi üzrə öhdəliyini yerinə yetirmədiyi üçün mala mülkiyyət hüquqları faktiki olaraq alıcıya keçmir. Buna görə də, belə malın realizasiyasından gələn pul vəsaitlər storno edilir.

Topdansatış müəssisələrində geri qaytarılmış mallar üzrə ƏDV-nin müəyyən edilməsi.

Malın satıcısı ƏDV ödəyicisi olmadıqda malın qaytarılması zamanı arzuolunmaz hal yaranır. Malın satışı zamanı onun ƏDV üzrə öhdəliyi yaranmır. Deməli, belə [səh.67-68] müəssisədən mal alan alıcının ƏDV üzrə əvəzləşdirmə hüququ yaranmır. Malı qaytaran keçmiş alıcı ƏDV ödəyicisi olmayan müəssisədən geri aldığı məbləğə görə (əks istiqamətli alqı-satqı əməliyyatı olduğu üçün) ƏDV hesablayıb tam həcmdə büdcəyə ödəməlidir. Keçmiş satıcı isə həmin verginin məbləğini öz məsrəflərinə yazır.

Mal itkilərində ƏDV-nin müəyyən edilməsi .Malların saxlanması zamanı yaranan mal itkilərinin uçotu üzrə bir neçə təsərrüfat əməliyyatını əks etdirək:

Bütün təşkilatlar ƏDV-ni malların (işlərin, xidmətlərin) göndərilməsi anında və ya ödəmə göndərişdən əvvəl olduğu hallarda ödəmə günü hesablanmalı və ödənilməlidir. (Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsi 175.1.3-cü maddə).

Alıcının alqı-satqı müqaviləsi ilə bağlı öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi halda aşağıdakı tarixlər (ən tez baş verən) ödəmə tarixi hesab olunur:

Ø iddia müddətinin bitdiyi gün;

Ø debitor borcun silindiyi gün.

Malların daşınması xərclərində ƏDV-nin müəyyən edilməsi. Malın alınması zamanı satıcı alıcının müraciəti əsasında malı alıcının anbarına kimi çatdırır. Bu halda alıcının ƏDV-ni əvəzləşdirilməsi ilə bağlı probleminin yaranmaması üçün müqavilə şərtlərini və müşayiətedici sənədləri diqqətlə tərtib etmək lazımdır. Əgər müqavilədə malın təhvili yeri kimi alıcının anbarı göstərilməyibsə, onda göstərilən xidmətə görə xərclər ödənilməsi üçün əlavə olaraq alıcıya təqdim olunur. Bu halda aşağıdakı problemlər yaranır:

Ø satıcının yenidən hesab-faktura təqdim etmək hüququ varmı?

Ø alıcı həmin sənəd əsasında ƏDV əvəzləşdirilməsini apara bilərmi?

Auditor belə halların mövcud olduğu hallarda bu sualları aydınlaşdırmalı və ƏDV-nin əvəzləşdirilən məbləğlərini dəqiqləşdirməlidir.

Təchizatçı üçüncü şəxsin göstərdiyi daşıma xidmətlərinə görə hesab-fakturanı o halda alıcıya təqdim edə bilər ki, həmin xidmətlər müqavilə əsasında (komissiya müqavilələri) göstərilsin. [səh.68-69]

Ödənişli xarakterli daşıma xidmətlərinin göstərilməsi zamanı alıcı vasitəçilik və alqı-satqı müqavilələrinin elementlərindən ibarət qarışıq müqavilə bağlaya bilər. Bu müqavilədə satıcı agent, alıcı isə prinsipal rolunda iştirak edir. Daşıma xidmətlərinə görə ödəniləcək və ƏDV hesablanacaq məbləğ müqavilədə dəqiq göstərilməlidir.

Əgər satıcı daşıma xidmətini alarkən alıcının adından çıxış edirsə, onda daşıyıcı müəssisə hesab-fakturanı birbaşa alıcının adına tərtib edir. Əgər satıcı daşıyıcı müəssisə ilə öz adından müqavilə bağlayırsa, onda daşıyıcı müəssisə hesab-fakturanı satıcının adında tərtib edir. Satıcı isə öz növbəsində həmin sənəd və agent müqaviləsi əsasında alıcının adına hesab-faktura açır (bu sənəddə agent müqaviləsinə istinad göstərilməlidir). Alıcının satıcıdan aldığı hesab-faktura (daşıyıcı təşkilat tərəfindən tərtib olunmuş) agent vasitəsilə alınmış daşıma xidmətləri üzrə ƏDV-ni əvəzləşdirmək üçün əsas sayıla bilər.

Daşıyıcı təşkilatın hesab-fakturası malın ticarət müəssisəsi tərəfindən mədaxil edilməsindən sonra da daxil ola bilər. Buna görə də, malın faktiki maya dəyərini müəyyən etmək üçün “Materialların tədarükü və əldə edilməsi” (15) hesabının “Mal ehtiyatlarının faktiki maya dəyərinin formalaşması” sübhesabı istifadə olunur [5.6].

Bunun üçün aşağıdakı provodkalar edilir: [səh.69-70]

Yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartları ehtiyatların uçotunun 2 formada aparılmasını qəbul edir. Çəkili orta dəyər və ya ilk mədaxil - ilk məxaric (FİFO). Malmaterial ehtiyatlarının maya dəyərinin hesablanmasının FİFO metodunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman ilkin əldə olunmuş materialların dəyəri satılmış malların maya dəyəri kimi birinci tanınmalıdır. Bu üsul vasitəsilə, həmçinin material ehtiyatları (xammal) istehsala sərf olunma ardıcıllığı ilə silinir. Çəkili orta dəyər metodu ilə materialların maya dəyərinin hesablanması anbarda olan malların hər vahidinin müəssisəyə başa gəlmə qiymətinin tapılması yolu ilə müəyyən edilir.

Topdansatış müəssisələrində alınan malların qiymətinin daimi olaraq dəyişməsi nəzərə alınmalıdır. Vergitutma məqsədləri üçün gəlir və xərclərin daha səmərəli uçotu baxımından satışa silinən malların maya dəyəri müəyyən olunarkən çəkili orta dəyər metodundan istifadə olunması məqsədəmüvafiqdir.

Tələb və təklifdən asılı olaraq müxtəlif qiymətlərə satılan mallar mühasibat uçotu qaydalarına görə alış və ya satış qiyməti ilə uçota alına bilər. Bunu nəzərə alaraq malların yalnız alış qiyməti ilə uçota alınmasını məqsədəuyğun hesab etmək olar.

Taranın qaytarılması. Əgər satıcı müəssisə alıcıdan geri alınan taranın təmizlənməsi və təmiri üzrə əlavə xərclər çəkirsə, onda həmin xərclər alıcı tərəfindən ödənməlidir (əgər müqavilə şərtlərində nəzərdə tutulubsa). Qaytarılan taranın təmizlənməsi və təmiri üzrə alıcıdan alınmış məbləğ satıcının gəlirlərinə, bu işin görülməsi ilə bağlı xərclər isə sair xərclərə aid edilir. Bu hal üçün alıcının ödədiyi məbləğ qaytarılan taranın müvəqqəti istifadəyə verilməsi üzrə ödənişli xidmətə görə haqq kimi baxılır və həmin məbləğ ƏDV bazasına daxil edilir.

Satıcı müəssisə taranın təmiri üzrə işlərə görə ƏDV məbləğini alıcıdan tələb edə bilər. Əgər müqavilə şərtlərinə görə alıcı taranın təmir xərclərini ödəməməli və satıcı öz hesabına bu işləri görməlidirsə, onda satıcı xərclərə görə ƏDV məbləğini əvəzləşdirə bilməz (ƏDV tətbiq olunmayan əməliyyat olduğu üçün). Bu zaman hesablanan ƏDV mənfəət vergisi məqsədləri üçün xərclərə də aid edilə bilməz.

Alqı-satqı müqaviləsində çoxişlənən və qaytarılan tara üçün qiymət müəyyən olunmadıqda ƏDV ümumi qaydada hesablanır.

Alqı-satqı müqaviləsində çox işlənən taranın qiyməti müəyyən edilidiyi və taranın qaytarılmadığı halda satıcı taranın dəyərinə görə ƏDV ödəməlidir. Bəzi hallarda alqı-satqı müqaviləsində qeyd olunur ki, tara qaytarılmadıqda taraya görə ödənilən vəsait satılmış malın ƏDV (18%) nəzərə alınmaqla dəyəri kimi qəbul edilir. Belə müqavilə şərti satıcı müəssisəyə ƏDV-ni hər hansı digər dərəcə ilə müəyyən etmək hüququ vermir. Qaytarılan taraya görə ödənilən məbləğ vergi bazasına daxil edilmir və müvafiq olaraq alıcı tərəfindən ƏDV-siz ödənilir. Taraya görə ödənilmiş məbləğ taranın təyin olunmuş müddətdə və formada satıcıya qaytarılmadığı halda vergi bazasına daxil edilir. Taranın qaytarılması üçün müqavilə şərtləri ilə müəyyən edilmiş dövr (təqvim günü, ayı) satıcı müəssisənin belə ƏDV öhdəliyinin yaranması dövrünü müəyyən edir [5]. [səh.70-71] Əgər tara satıcıya qaytarılmalıdırsa, onda taraya görə alıcının ödədiyi məbləğ taranın satıcının uçotunda qeyd olunan qiymətindən asılı olmayaraq ƏDV bazasına daxil edilmir. Tutaq ki, satıcı taranı istehsalçıdan 200 manata almış, alıcıya isə 230 manata qaytarmaq şərti ilə vermişdir. Alıcı taranı tam həcmdə satıcıya qaytardığı halda taranın alış və satış qiymətləri arasındakı fərq (30 manat) ƏDV bazasına daxil edilmir.

Malın çoxişlənən tara ilə satışı zamanı müqavilədə taranın qaytarılması şərti varsa, onda taranın qiyməti ƏDV bazasına daxil edilmir. Buna görə də, satıcının taranın istehsalçıdan alınması zamanı ödədiyi ƏDV məbləği əvəzləşdirilə bilməz.

ƏDV tətbiq olunmayan malların (iş və xidmətlərin) satışı əməliyyatları üçün malların alınması zamanı belə malların alışında alıcıdan tələb olunan ƏDV-nin məbləği malın qiymətində nəzərə alınır. Taranın istehsalçıdan alınması zamanı satıcının ödədiyi ƏDV taranın dəyərinə daxil edilir. Bəzi hallarda alıcı taranı satıcıya tam şəkildə qaytarmır. Bu halda satıcıya qaytarılmayan taranın dəyəri ƏDV bazasına daxil edilir (satıcı alıcıya yalnız qaytarılmış taranın dəyərini geri ödəyir) və əvvəl taranın öz dəyərinə daxil edilmiş ƏDV məbləği əvəzləşdirmə üçün istifadə oluna bilər [2,5].

Ticarət müəssisənin sanitariya və xüsusi geyim xərcləri üzrə ƏDV öhdəlikləri aşağıdakı provodka ilə uçota alınır:

5. Sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri

Vergi Məcəlləsinin 218.1-ci maddəsinə əsasən məcəllənin XI fəslinin müddəaları nəzərə alınmaqla, ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata alınmamış və ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında (aylarında) vergi tutulan əməliyyatların həcmi 120000 manat və ondan az olan hüquqi şəxslər, sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququna malikdirlər.

Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququna malik olan vergi ödəyiciləri (Məcəllənin 218.1.1 maddəsində nəzərdə tutulmuş vergi ödəyiciləri istisna olmaqla) [səh.71-72] hər il aprel ayının 20 dən gec olmayaraq, müvafiq bəyannaməni və ya bu hüquqdan istifadə etməyəcəyi barədə yazılı məlumatı uçotda olduqları vergi orqanına təqdim edirlər. Bu Məcəllədə başqa hallar nəzərdə tutulmamışdırsa, vergi ödəyicisinin təqvim ilinin sonunadək seçdiyi metodu dəyişdirmək hüququ yoxdur. Vergi ödəyicisi qeyd olunan müddətdə bəyannaməni və ya yazılı məlumatı təqdim etmədikdə, vergi orqanı vergi ödəyicisinin əvvəlki vergi ilində seçdiyi metodu tətbiq edir. İl ərzində yeni fəaliyyətə başlayan vergi ödəyicisi vergi uçotuna durmaq üçün ərizədə qeyd etdiyi metodu tətbiq edir.

Vergitutma obyekti. Məcəllənin 219.1-ci maddəsinə əsasən hesabat dövrü ərzində vergi ödəyicisi tərəfindən (Məcəllənin 218.1.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş vergi ödəyiciləri istisna olmaqla) təqdim edilmiş mallara (işlərə, xidmətlərə) və əmlaka görə əldə edilmiş ümumi hasilatın, habelə satışdankənar gəlirlərin (ödəmə mənbəyində vergi tutulmuş gəlirlər istisna edilməklə) həcmi vergitutma obyektidir.

Məcəllənin 219.5-ci maddəsinə əsasən sadələşdirilmiş vergini ödəyən (Məcəllənin 218.1.1.2-ci maddəsində göstərilən şəxslər istisna olmaqla) hüquqi şəxslər ƏDV-nin, mənfəət vergisinin və əmlak vergisinin, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxslər bu fəaliyyət üzrə gəlir vergisinin və ƏDV-nin ödəyicisi deyildirlər.

Verginin dərəcələri. Vergi Məcəlləsinin 220.1-ci maddəsinə əsasən sadələşdirilmiş vergi (Məcəllənin 218.1.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş fəaliyyətlə məşğul olan vergi ödəyiciləri istisna olmaqla) təqdim edilmiş mallara (işlərə, xidmətlərə) bu verginin ödəyicilərinin malların təqdim edilməsindən, işlərin görülməsindən, xidmətlərin göstərilməsindən əldə etdiyi vəsaitin məbləğindən (ümumi hasilatının həcmindən) və satışdankənar gəlirlərdən Bakı şəhəri üzrə 4 faiz, digər şəhər və rayonlarda, Naxçıvan Muxtar Respublikasında 2 faiz dərəcə ilə hesablanır: NKA tətbiq edən sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri işıq sönərkən kassa uçotunu ciddi blanklarda (sonradan kassaya qeyd etmək şərti ilə) aparmalıdır.

Sadələşdirilmiş verginin hesablanması qaydası, ödəmə müddəti və bəyannamənin verilməsi. Vergi Məcəlləsinin 221.1-ci maddəsinə əsasən hesabat dövrü üçün sadələşdirilmiş verginin məbləği (Məcəllənin 218.1.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş vergi ödəyiciləri istisna olmaqla) Məcəllənin 220-ci maddəsi ilə müəyyən edilmiş vergi dərəcəsini hesabat dövrünün ümumi hasilatının həcminə tətbiq etməklə hesablanır.

Sadələşdirilmiş vergi üçün hesabat dövrü rübdür.

Məcəllənin 221.3-cu maddəsinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri hesabat dövründən sonrakı ayın 20-dən gec olmayaraq ödənilməli olan verginin məbləği haqqında vergi orqanlarına bəyannamə verir və həmin müddətdə vergini dövlət büdcəsinə ödəyirlər.

Vergi ödəyicisi olan hüquqi şəxs ləğv edildikdə və ya hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxsin fəaliyyətinə xitam verildikdə, [səh.72-73] 30 gün müddətində vergi orqanına bəyannamə təqdim edilməlidir. Bu zaman vergi dövrü hesabat dövrü sayılan müddətin əvvəlindən vergi ödəyicisi fəaliyyətini dayandırdığı günə qədər olan dövrü əhatə edir.

Sadələşdirilmiş verginin yoxlanılması. Vergi ödəyicisinin tətbiq etdiyi vergi rejimindən asılı olaraq vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsi vəziyyəti yoxlanarkən onun ödəməli olduğu vergilərə xüsusi fikir verilməlidir.

Fəaliyyətinin əsas hissəsi (50 faizdən çox) pərakəndə ticarət, nağd hesablaşmaların aparılmasından ibarət olan sadələşdirilmiş vergi ödəyicilərində səyyar vergi yoxlaması aparılarkən onun ödəməli olduğu sadələşdirilmiş verginin hesablanmasına xüsusi fikir verilməlidir.

Sadələşdirilmiş verginin yoxlanılması zamanı Vergi Məcəlləsinin müvafiq maddələrinin tələbləri (yoxlamanın əhatə etdiyi dövrdən asılı olaraq Məcəlləyə edilmiş dəyişikliklər) gözlənilməklə vergi ödəyicilərinin həmin maddələrlə müəyyənləşdirilmiş parametrlərə uyğunluğu araşdırılmalı, vergitutma obyekti, vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilmiş mallar (işlər, xidmətlər, əmlak) və satışdankənar əməliyyatlar, vergi ödəyicisinin fəaliyyət göstərdiyi əraziyə görə verginin dərəcələrinin tətbiqinə və aşağıdakı hallara xüsusi fikir verilməlidir:

Ümumi gəlirin (dövriyyənin) müəyyənləşdirilməsi qaydasına müvafiq olaraq yoxlanılan dövrdə yoxlayıcı tərəfindən müəyyənləşdirilən dövriyyələrlə vergi ödəyicisinin təqdim edilmiş sadələşdirilmiş verginin bəyannamələrinə əsasən müəyyənləşdirilən dövriyyələrin müqayisə cədvəlinin qurulmasına və azaldılmış (artıq hesablanmış) vergi məbləğinin müəyyənləşdirilməsinə.

Vergi auditi ilə əhatə olunan məsələlər. Sadələşdirilmiş verginin yoxlanılması üzrə aşağıdakı məsələlər vergi auditi ilə əhatə olunmalıdır. Vergi auditi vergi orqanı tərəfindən vergi ödəyicilərinin uçot sənədləri, vergi bəyannamələri, vergilərin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı olan digər sənədlər, vergi ödəyicisinin fəaliyyəti haqqında vergi orqanında olan və digər bəlli mənbələrdən alınan məlumatlar, habelə vergi ödəyicisinin elektron daşıyıcılarındakı məlumatları əsasında həyata keçirilən səyyar vergi yoxlamasıdır [2].

Vergi auditi Vergi Məcəlləsinin 38.1-ci maddəsində təsbit edildiyi kimi növbəti və növbədənkənar ola bilər. Vergi auditi Vergi Məcəlləsinin 38-ci maddəsinin müddəalarına uyğun olaraq vergi orqanının qərarına əsasən həyata keçirilir. Növbəti səyyar vergi yoxlaması ildə bir dəfədən çox olmayaraq keçirilir.

Hesablanmış rüblük vergi məbləği mühasibat uçotundakı (baş kitabdakı) yazılışla üzləşdirilməlidir. Bu zaman iri məbləğdə edilmiş düzəlişlərə və dəqiqləşdirilmiş dövriyyələrə xüsusi fikir verilməlidir. Aşağıdakı məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir:

Ø əvvəlki vergi auditi aktına baxılmalı və edilmiş düzəlişlərə;

Ø mülkiyyətində olan əsas vəsaitlərin ilin əvvəlinə (istisnalar nəzərə alınmaqla) qalıq dəyəri 1000000 manatdan artıq olan ödəyicilərə; [səh.73-74]

Ø vergi ödəyicisinin vergi tutulan əməliyyatlarının (dövriyyənin) həcmi müəyyənləşdirilən zaman ƏDV öhdəliyinin yaranması məsələsinə;

Ø vergi ödəyicisi tərəfindən vergi məbləğinin hesablanması zamanı yük və sərnişin daşıma, mənzil tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan ödəyicilərin mövcud əmsalları tətbiq etməsinin düzgünlüyünə.

Vergi ödəyicisinin satışı üçün xüsusi razılıq tələb edilən məhsulların satışı ilə məşğul olub-olmaması müəyyənləşdirilməlidir. Zəruri hallarda xronometraj metodu ilə müşahidə aparılmalıdır. Zəruri hallarda baxış keçirilməlidir. Ödəyicinin idxal-ixrac əməliyyatlarına diqqət yetirilməlidir. Vergi ödəyicisinin vergi tutulan əməliyyatlarının dəqiqləşdirilməsi üçün bağlanmış müqavilələr üzrə qiymətlərin bazar qiymətlərinə və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının təsdiq etdiyi qiymətlərə uyğunluğu araşdırılmalıdır.

Vergi ödəyicisinin vergi tutulan əməliyyatları müxtəlif vergi dərəcələri ilə vergiyə cəlb edilmişdirsə, aparılmış uçot araşdırılmalıdır [2, 6].

Vergi ödəyicisi Vergi Məcəlləsinin 218.1.1.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş fəaliyyət növü ilə məşğuldursa, ƏDV-nin, sadələşdirilmiş verginin və torpaq vergisinin hesablanıb-hesablanmaması yoxlanılmalıdır.

Daşımalarda sadələşdirilmiş vergi yoxlanılarkən fərqlənmə nişanlarının alınması qaydalarının düzgünlüyü yoxlanılmalı, vergilərin hesablanması zamanı faktiki texniki göstəricilər ilkin sənədlərlə üzləşdirilməlidir.

Baxışın keçirilməsi. Yoxlama aparan vergi orqanının vəzifəli şəxsi satışa daxil olmuş bütün malların üzərində malın adı, növü, qiyməti və digər zəruri göstəriciləri göstərilmiş qiymət kağızının olmasına diqqət etməlidir.

Qiymət kağızının olmaması ticarət qaydalarının pozulmasıdır və İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 226.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş (Qiymət intizamının pozulmasına, yəni satışda olan malların üzərində qiymət kağızlarının və ya göstərilən xidmətlərə və ya işlərə qiymət cədvəllərinin (menyuların) olmamasına və ya onların düzgün tərtib edilməməsinə görə) inzibati məsuliyyət tədbiri tətbiq edilməsi üçün inzibati xəta haqqında protokol tərtib edilir.

Əksər hallarda səyyar vergi yoxlamasının keçirilməsi zamanı vergi orqanının vəzifəli şəxsinin yoxlamanın dolğun və obyektiv keçirilməsi üçün bütün halların ayırd edilməsi məqsədi ilə vergi yoxlaması keçirilən vergi ödəyicisinin ərazilərinin, binalarının, habelə sənədlərin və əşyaların baxışını keçirə bilər.

Vergi Məcəlləsinin 41-ci maddəsinə əsasən baxış keçirilir. Məcəllənin 41.1-ci maddəsinə əsasən səyyar vergi yoxlamasını keçirən vergi orqanının vəzifəli şəxsinin yoxlamanın dolğun və obyektiv keçirilməsi üçün bütün halların ayırd edilməsi məqsədi ilə vergi yoxlaması keçirilən vergi ödəyicisinin ərazilərinin, binalarının, habelə sənədlərin və əşyaların həmin orqanın əsaslandırılmış qərarı əsasında baxışını keçirmək hüququ vardır.

Məcəllənin 41.2-ci maddəsinə əsasən aşağıda göstərilən hallar istisna olmaqla, səyyar vergi yoxlaması keçirilmədən ərazilərin, binaların, sənədlərin və əşyaların baxışının keçirilməsinə yol verilmir:

Ø sənədlər və əşyalar vergi orqanının vəzifəli şəxsi tərəfindən əvvəl həyata keçirilmiş səyyar vergi yoxlaması zamanı əldə edilmişdirsə;

Ø həmin sənədlərin və əşyaların sahibinin razılığı olduqda.

Baxış müşahidəçilərin iştirakı ilə həyata keçirilir. Baxışın keçirilməsinə vergi ödəyicisi razılıq vermədikdə akt tərtib edilməlidir.Baxış keçirildiyi zaman vergi yoxlaması həyata keçirilən şəxsin və (və ya) onun nümayəndəsinin, habelə mütəxəssislərin baxışda iştirak etmək hüququ vardır. Baxış zamanı əldə edilən bilgilər səyyar vergi yoxlamasında istifadə edilməlidir. Baxışın keçirilməsi barəsində protokol tərtib edilir.

Baxış zamanı foto və video çəkilişlər, sənədlərin surətlərinin çıxarılışı mümkündür. Baxışın keçirilməsi nəticəsində aşağıdakı hallar olduqda “Səyyar vergi yoxlaması zamanı inventarizasiyanın aparılması haqqında Qərar” çıxarıla bilər:

Ø vergi ödəyicisində keçirilən vergi yoxlaması zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən bilərəkdən hesabat sənədlərinin aparılmaması aşkar edildikdə;

Ø vergi ödəyicisində sonuncu vergi yoxlaması zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq hesabat sənədlərinin aparılmaması aşkar edildikdə və bununla əlaqədar vergi orqanının xəbərdarlığından sonra yol verilmiş dəqiqsizliklər aradan qaldırılmadıqda və hesabat müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq aparılmadıqda;

Ø vergi ödəyicisində aksiz markaları ilə markalanmalı olan, ancaq markalanmamış mallar aşkar edildikdə.

Baxış müşahidəçilərin iştirakı ilə həyata keçirilir. Baxış keçirildiyi zaman vergi yoxlaması həyata keçirilən şəxsin və (və ya) onun nümayəndəsinin, habelə mütəxəssislərin baxışda iştirak etmək hüququ vardır. Baxışın keçirilməsi barəsində protokol tərtib edilir. Protokolda baxışın həyata keçirildiyi yer və tarix, baxışın başlaması və qurtarması vaxtı, baxışda iştirak edən bütün şəxslərin (vergi orqanının vəzifəli şəxsləri, vergi ödəyicisi (onun nümayəndəsi) və müşahidəçi) adı (soyadı), həmçinin baxış zamanı aşkar olunan faktlar və hallar göstərilir.

Vergi Məcəlləsinin 23.1.3-cü maddəsinə əsasən vergi ödəyicilərinin gəlir götürmək üçün istifadə etdikləri, yaxud vergi tutulan obyektlərin saxlanılması ilə bağlı olan istehsal, anbar, ticarət və digər binalarında (ərazilərində) istehsal həcminin və ya satış dövriyyəsinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə bu Məcəllənin 50.1-ci maddəsində müəyyən edilmiş hallarda və qaydada xronometraj metodu ilə müşahidə aparmaq və baxış keçirmək, Məcəllə ilə müəyyən edilmiş qaydada elektron və (və ya) kağız formatda aparılan sənədləri və əşyaları götürmək, mülkiyyətində və ya istifadəsində olan əmlakın (yaşayış sahələri istisna olmaqla) Məcəllədə müəyyən edilmiş hallarda Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş qaydada inventarizasiyasını aparmaq vergi orqanının hüquqlarına aiddir. [səh. 75-76]

Vergi Məcəlləsinin 50.1.8-ci maddəsinə əsasən, Məcəllənin 23.1.3-cü maddəsinə müvafiq olaraq xronometraj metodu ilə müşahidə aparılması vergi nəzarəti formasıdır [1].

Vergi Məcəlləsinə əsasən malların təqdim edildiyi, iş və xidmətlərin göstərildiyi yerin müəyyən edilməsi zamanı bağlanmış müqavilələrin şərtləri də diqqətlə öyrənilməlidir.

Aparılmış əvəzləşdirmələrin yoxlanılması zamanı vergi qanunvericiliyinin müddəalarına və iri məbləğdə aparılmış əvəzləşdirilmələr araşdırılmalıdır. Bu zaman əməliyyatın aparılması vaxtına, ƏDV-nin depozit hesaba ödənilməsinə, malların dəyəri ilə ƏDV məbləğinin eyni vaxtda ödənilməsinə, Vergi Məcəlləsinin 175.1.3-cü maddəsinə müvafiq olaraq vergi ödəyicisi tərəfindən elektron vergi-hesab fakturası üzrə alınmış malların (iş və xidmətlərin) dəyəri ödənilərkən, ƏDV məbləğinin ödənilməsi vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirməlidir.

Əvəzləşdirilməsinə yol verilməyən əməliyyatlar diqqətlə araşdırılmalıdır.

Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada qeyri-rezidentin gördüyü işlərin və göstərilən xidmətlərin yerinin düzgün müəyyən edilməsinə xüsusi fikir verilməlidir.

Qeyri-rezidentə görə ödənilmiş ƏDV məbləği əvəzləşdirilərkən, ƏDV məbləğinin təyinatı üzrə ödənilməsinə diqqət yetirilməlidir. Vergi Hesab Fakturalarının hərəkətlərinin qanunauyğunluğu, itirilmiş və ya məhv edilmiş VHF-nın siyahısı diqqətlə araşdırılmalıdır.

Qeyri-rezidentə ödənilməli olan məbləğdən hesablanan ƏDV-nin düzgünlüyü yoxlanılarkən bağlanmış müqavilələrin şərtləri və işin görülməsi barədə təqdim edilən sənədlər (hesablar) araşdırılmalıdır.

Hesablanmış aylıq vergi məbləği mühasibat uçotundakı (baş kitabdakı) yazılışla üzləşdirilməlidir. Bu zaman iri məbləğdə edilmiş düzəlişlərə və dəqiqləşdirilmiş dövriyyələrə xüsusi fikir verilməlidir. Əvvəlki vergi auditi aktına baxılmalı və edilmiş düzəlişlərə diqqət yetirilməlidir.

Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada qeyri-rezidentin gördüyü işlərin və göstərildiyi xidmətlərin yerinin düzgün müəyyən edilməsi araşdırılmalıdır.Vergi agentləri tərəfindən qeyri-rezidentin gördüyü iş və göstərdiyi xidmətlərə görə verginin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş müddətdə hesablanıb ödənilməsi halları araşdırılmalıdır [2, 3]. [səh. 76-77]

6. Nəticə

Hal-hazırda dövlətimizin qarşısında duran prioritet vəzifələrdən biri sahibkarlıq fəaliyyətinin bütün növləri üçün əlverişli vergi mühitinin yaradılmasıdır. Dövlət sahibkarlığa kömək məqsədi ilə maliyyə fondları yaradır, vergi ödənişlərinin, Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı ssudalarının faizlərinin, amortizasiya ayırmalarının güzəştli dərəcələrini və vergi tutulmayan digər ayırmaları müəyyənləşdirir. Eyni zamanda qeyd etməliyik ki, sahibkarlıq fəaliyyətinə dövlət nəzarəti həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əsasən, vergi nəzarəti vergi ödəyicilərinin və vergitutma obyektlərinin uçotuna, habelə vergi qanunvericiliyinə riayət olunmasına vahid nəzarət sistemidir. Sahibkarlıq fəaliyyətinə dövlət nəzarəti həmin fəaliyyətin səmərəli həyata keçirilməsinə maneələr yaratmamalıdır. Nəzarəti həyata keçirmək hüququna yalnız qanun əsasında bu hüquqlar verilmiş orqanlar malikdir.

Sahibkarlıq fəaliyyətinə vergi nəzarətinin həyata keçirilməsi vergi orqanlarının əsas funksiyalarından biridir. Bu mürəkkəb və kompleks proses olmaqla, yalnız Vergi Məcəlləsinin normaları ilə deyil, eyni zamanda həm vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi sferasında, həm də digər sahələrdə normativ-hüquqi aktların müddəalarına uyğun həyata keçirilməlidir. Sahibkarlıq subyektinin vergi orqanları əməkdaşları tərəfindən yoxlanılması tam aydındır və əsaslandırılmalıdır.

Burada diqqət çəkən məsələlərdən biri ticarət fəaliyyətini həyata keçirən subyektlərdə vergi yoxlamalarının həyata keçirilməsidir. Bu sahənin spesifikliyi yoxlamanı həyata keçirən əməkdaşların peşəkarlığının artırılması zəruriliyini reallaşdırır.

Ticarət fəaliyyətinin vergi tənzimlənməsinin elmi cəhətdən əsaslandırılmış konsepsiyasının işlənməsi məsələsinin həlli sahibkarlığın tənzimlənməsi anlayışının mahiyyətinin və metodlarının daha dərindən dərk edilməsini tələb edir. Eyni zamanda, bu sahədə milli dəyərlər nəzərə alınmaqla xarici təcrübənin öyrənilməsi vergi tənzimlənməsinin səmərəli mexanizmlərinin yaradılması üçün əhəmiyyətlidir. Vergitutma sahəsində vergi orqanları tərəfindən nəzarət fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün təkcə nəzəri-metodoloji deyil, həm də praktiki əhəmiyyət kəsb edən vergi nəzarətinin forma və metodları fərqləndirilməlidir. Vergi yoxlamalarının keçirilməsi ilə bağlı hüquqi və iqtisadi yanaşmaların birləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi.

2. Vergi auditinin keçirilməsi Qaydaları. (Azərbaycan Respublikası vergilər nazirinin 06.03.2013-cü il tarixli 1317040100209400 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir)

3. Y.A. Kəlbiyev. Vergi nəzarətinin təşkilinin nəzəri və praktiki aspektləri. “Azərbaycanın vergi xəbərləri”. (2011) № 2, s.37-62

4. Rzayev P.Q. (2013). İqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsi mexanizminin stimullaşdırıcı rolunun artırılması istiqamətləri. Monoqrafiya. Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı, 392 s. [səh. 77-78]

5. Захарьин В.Р. (2010).Торговля. Бухгалтерский учет и налогообложение- М.: "Налоговый вестник", 120 с. (Zaxarin. V.R. (2010). Ticarət. Mühasibat uçotu və vergitutma. M.: “Naloqovıy vestnik”, s. 120)

6. Попонова Н.А., Нестеров Г.Г., Терзиди А. В. (2006). Организация налогового учета и налогового контроля. М.: Эксто, 624 с.(Poponova N.A., Nesterov Q.Q., Terzidi A.V. (2006). Vergi uçotunun və vergi nəzarətinin təşkili. M.: Eksto, 624 s.)

7. www.taxes.gov.az - Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi.

8. www.stat.gov.az- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Рзаев Парвиз Гафар оглы д. ф. э., Учебный Центр Министерства Налогов Азербайджанской Республики Особенности налогообложения в сфере субъектов предпринимательства, занимающихся торговлей

Аннотация

Цель исследования - исследованы oсобенности налогообложения в сфере субъектов предпринимательства, занимающихся торговлей.

Методология исследования - системный подход и сравнительный анализ.

Результаты исследования даны научно-обоснованные предложения по направлению определения oсобенностей налогообложения в сфере субъектов предпринимательства, занимающихся торговлей.

Ограничения исследования - требуется более широкая научно обоснованная разработка с точки зрения альтернативности oсобенностей налогообложения в сфере субъектов предпринимательства, занимающихся торговлей.

Практическая значимость исследования - использование в качестве научного источника при определении oсобенностей налогообложения в сфере субъектов предпринимательства, занимающихся торговлей.

Оригинальность и научная новизна исследования - определены и научно обоснованы некоторые

oсобенности налогообложения в сфере субъектов предпринимательства, занимающихся торговлей.

Ключевые слова: торговая деятельность, субъекты малого предпринимательства, налоговые проверки, налоговый аудит.

Rzayev Parviz Gafar oglu

Ass. Prof., Training Center of Ministry of Taxes of the Republic of Azerbaijan

Features of the taxation in the business entities in trade sector

Abstract

Purpose - study of properties of the taxation in the business entities in trade sector.

Design/methodology - systematic approach, comparative analysis.

Findings the paper has some science-based recommendations to identify the characteristics of the taxation in the business entities in trade sector.

Research limitations - it requires a wide-range research about peculiarities of the taxation in the business entities in trade sector.

Practical implications - using as a scientific source in determining of peculiarities of the taxation in the business entities in trade sector.

Originality/value - determining and science-based substantiating of features of the taxation in the business entities in trade sector.

Keywords: trade activities, small businesses, tax control, tax audit